Ρομαντισμός και εθνικισμός

του Θανάση Γιαλκέτση

Συμπληρώνονται φέτος είκοσι χρόνια από τον θάνατο του Αϊζάια Μπερλίν (1909-1997). Φιλόσοφος και ιστορικός των ιδεών, ο Μπερλίν θεωρείται δίκαια ένας από τους σημαντικότερους φιλελεύθερους στοχαστές του εικοστού αιώνα. Το ακόλουθο κείμενο είναι απόσπασμα συνέντευξης που έδωσε στο ιταλικό περιοδικό Reset τον Απρίλιο του 1994

• Γιατί το ενδιαφέρον σας επανέρχεται για άλλη μια φορά στον γερμανικό Ρομαντισμό;

Επειδή είμαστε όλοι θύματά του. Επί 2.500 χρόνια οι άνθρωποι πίστευαν σε μια βασική θεωρία, ότι για κάθε υπαρκτό ερώτημα υπάρχει μια αληθινή απάντηση και ότι όλες οι άλλες απαντήσεις είναι εσφαλμένες.Ηταν πεισμένοι γι’ αυτό ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, ο Αυγουστίνος και έπειτα η Αναγέννηση, ο Σπινόζα, ο Ντεκάρτ, οι Γάλλοι διαφωτιστές και στη συνέχεια ο Καντ και όλοι όσοι μπορεί να μας έρθουν στον νου, συμπεριλαμβανομένων των Μαρξ και Φρόιντ. Η αληθινή απάντηση στα υπαρκτά ερωτήματα είναι μία και μοναδική. Επειτα ωστόσο τέθηκε ένα πρόβλημα.


• Ποιο; Και πώς φτάνουμε από αυτή την οδό στον Ρομαντισμό;

Είναι το πρόβλημα της διαφοράς. Εμείς θέτουμε ερωτήματα: Τι είναι η πραγματικότητα; Πώς θα έπρεπε να ζούμε; Τι είναι καλό; Τι είναι κακό; Ποια είναι η καλύτερη μορφή κοινωνικής ζωής; Γιατί δεν πρέπει να σκοτώνουμε τους ανθρώπους; Γιατί δεν πρέπει να γίνονται εθνοκαθάρσεις; Για όλα αυτά τα ερωτήματα, οι διαφορές που υπάρχουν μεταξύ των ανθρώπων αφορούν τη μέθοδο.

• Τι εννοείτε ως μέθοδο;

Εννοώ ότι οι άνθρωποι δίνουν διαφορετικές απαντήσεις όχι επειδή κάποιος αρνείται ότι υπάρχει μια αληθινή απάντηση, αλλά επειδή υποστηρίζουν διαφορετικές μεθόδους. Ορισμένοι λένε ότι μια ορισμένη απάντηση είναι αληθινή επειδή το έχει πει ο Θεός στη Βίβλο, άλλοι επειδή είναι το πόρισμα εργαστηριακών ερευνών, άλλοι επειδή την εδραιώνουν κάποιες μεταφυσικές αρχές. Αλλοι λένε ότι η αληθινή απάντηση βρίσκεται στην καρδιά ενός απλού χωρικού ή ενός παιδιού. Εξαιτίας αυτών των διαφορών μεθόδου διεξάγονται αιματηροί πόλεμοι, επειδή κάθε φορά η «σωτηρία» εξαρτάται από τη μέθοδο που επιλέγεται. Αν η δική μου μέθοδος είναι ορθή, η δική σας μέθοδος είναι εσφαλμένη και εγώ πρέπει να σας σκοτώσω, επειδή διαφορετικά δεν θα πετύχουμε τη σωτηρία. Αυτό είναι το κέντρο της «αιώνιας φιλοσοφίας», ο πυρήνας της φιλοσοφικής ζωής της ανθρωπότητας: ότι η αλήθεια είναι μόνο μία. Οσες διαφορές κι αν υπάρχουν μεταξύ μεταφυσικών και εμπειριστών, μεταξύ άθεων και πιστών, μεταξύ αρχαίων Ελλήνων και νεότερων φιλοσόφων, μεταξύ θετικιστών και αντιθετικιστών, σε αυτό συμφωνούν όλοι: μία μόνον είναι η αληθινή απάντηση και όλες οι άλλες είναι εσφαλμένες.

• Αυτή η συμφωνία της «αιώνιας φιλοσοφίας» γύρω από τη μοναδικότητα της αληθινής απάντησης σε ένα ορισμένο σημείο όμως παύει να υπάρχει.

Παύει να υπάρχει με τον Ρομαντισμό. Αυτό είναι το αποφασιστικό σημείο. Ο πρώτος που έσπασε αυτή την ενότητα είναι ο Βίκο, επειδή υπήρξε ο πρώτος που κατανόησε τι είναι η διαφορά των πολιτισμών. Αν και ήταν επίσημα ένας πιστός καθολικός, πολύ ευσεβής, αντιλήφθηκε το γεγονός ότι εκείνο που πίστευε ο Ομηρος δεν ήταν αυτό που πιστεύουμε εμείς, ότι διαφορετικοί πολιτισμοί παράγουν διαφορετικά ποιήματα. Ο Βίκο ήταν ο πρώτος που κατανόησε τι είναι ένας πολιτισμός. Και ήταν μια μεγάλη ανακάλυψη.

• Ο Βίκο ανοίγει τον δρόμο στην ιδέα της διαφοράς μεταξύ των πολιτισμών. Και έπειτα;

Επειτα έρχεται ο Χέρντερ. Αυτός ο Γερμανός πίστευε στα ίδια πράγματα με τον Βίκο, αλλά, επιπλέον, στην ιδέα ότι υπάρχουν πολλοί πολιτισμοί ταυτόχρονα: εκείνο που πιστεύουν οι Γάλλοι, σκεφτόταν, δεν είναι αυτό που πιστεύουμε εμείς οι Γερμανοί, εκείνο που πιστεύουν οι Ιταλοί διαφέρει από εκείνο που πιστεύουν οι Σουηδοί. Ο μοναδικός τρόπος για να ανακαλύψουμε την αλήθεια επομένως είναι μέσα από κάποιον τύπο βαθιάς συμπάθειας μεταξύ των πολιτισμών και όχι από μόνοι μας. Είναι ένα είδος πλουραλισμού της γνώσης και μαζί μια μορφή αντικειμενισμού. Αυτό που θέλουμε εμείς οι Γερμανοί είναι διαφορετικό από εκείνο που θέλουν οι Πορτογάλοι, και εμείς έχουμε δίκιο να το θέλουμε ως Γερμανοί, έτσι όπως έχουν δίκιο να θέλουν το δικό τους ως Πορτογάλοι. Η ιδέα μιας οικουμενικής αλήθειας, μιας αληθινής απάντησης σε όλα τα ερωτήματα, όπως εκείνη στην οποία πίστευαν ο Βολτέρος, ο Ρουσό, ο Καντ, δεν είναι πλέον ορθή. Οι αλήθειες δεν είναι αιώνιες, οι αλήθειες είναι τοπικές. Αν περάσουμε στον 19ο αιώνα, βρίσκουμε τους ήρωες του Μπάιρον που αμφισβητούν τις συμβάσεις, τον Ντον Τζιοβάνι που είναι άλλο ένα πρόσωπο εναντίον των συμβάσεων, βρίσκουμε τον Μπετόβεν ο οποίος αδιαφορεί για τους κανόνες («Γράφω αυτό που έχω στην καρδιά μου»). Βρίσκουμε έπειτα σε αυτό τον δρόμο τον Νίτσε και άλλους.

• Δεν υπάρχει όμως ένα άλμα ανάμεσα στα ονόματα που αναφέρατε και στο φαινόμενο του εθνικισμού;

Τι είναι ο εθνικισμός; Είναι εκείνη η στάση με βάση την οποία κάποιος λέει: κάνω αυτό το πράγμα όχι επειδή είναι σωστό, όχι επειδή είναι καλό ή ωφέλιμο, όχι επειδή κάνει τους ανθρώπους ευτυχισμένους, αλλά επειδή είμαι Γερμανός και αυτός είναι ο γερμανικός τρόπος για να ενεργεί κανείς. Το να είμαστε Γερμανοί σημαίνει να ανήκουμε σε ένα οργανικό σώμα που αποκαλείται Γερμανία. Και εγώ υπάρχω μόνον ως μέρος αυτού του μεγάλου οργανισμού, αυτού του θαυμαστού πολιτισμού που είναι ο γερμανικός.

• Δεν έχω ακόμη καταλάβει πού καταλήγει ο συλλογισμός σας. Με τον Βίκο και με τον Χέρντερ έχουμε την ανακάλυψη της πολλαπλότητας των πολιτισμών, των απόψεων. Με αυτόν τον τρόπο όμως ανοίγουμε τον δρόμο στον πλουραλισμό, στη συμβίωση των διαφορών. Ο εθνικισμός αντίθετα μπορεί να είναι μισαλλόδοξος, φιλοπόλεμος, φανατικός.

Στον 18ο αιώνα, αρχίζει όχι μόνον ο εθνικισμός αλλά και ένα φαινόμενο που μπορούμε να το ορίσουμε ως υπαρξισμό: εγώ αφοσιώνομαι σε ορισμένα ιδεώδη και δεν το κάνω επειδή αυτά είναι αντικειμενικές αλήθειες, επειδή υπάρχει κάποιος μεταφυσικός λόγος που με οδηγεί να το κάνω. Οχι, το κάνω επειδή η ζωή μου είναι αφιερωμένη σε αυτή τη στράτευση, το κάνω επειδή αυτό είναι το νόημα που έχω δώσει στη ζωή μου. Και τα ιδεώδη τι είναι; Δεν είναι ανακαλύψεις, είναι επινοήσεις. Τα ιδεώδη δεν τα βρίσκουμε, τα φτιάχνουμε. Οταν φτάνουμε σε αυτό το σημείο βρισκόμαστε μπροστά σε κάτι εντελώς νέο και επικίνδυνο.

• Και αυτό ισχύει για τον εθνικισμό;

Οχι μόνον. Ισχύει, για παράδειγμα, για την αναρχία, για την Εκκλησία, για την τάξη, για το κόμμα. Οι άνθρωποι κάνουν αυτό που κάνουν επειδή έχουν αφιερώσει τη ζωή τους σε εκείνο που θέλουν το έθνος, η Εκκλησία, η κοινωνική τάξη, το κόμμα. Εκείνο που λένε οι άλλοι δεν με ενδιαφέρει επειδή είμαι μέρος ενός κινήματος και ανήκω σε έναν οργανισμό που μπορεί να αποκαλείται «έθνος», που μπορεί να αποκαλείται «Βοσνία» ή «Σερβία». […] 

Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών

http://chatzelenisgeorge.blogspot.gr/2017/08/blog-post_26.html