Του ΒΑΣΙΛΗ ΛΙΟΣΗ*
Είναι εξαιρετικά δύσκολο ως και αδύνατο να κάνει κάποιος μια αποτίμηση της σαραντάχρονης πορείας του ΠΑΣΟΚ σε ένα κείμενο, οπότε μόνο μερικές σκέψεις θα καταθέσουμε στις παρακάτω γραμμές. Θεωρούμε πως κρίνοντας το ΠΑΣΟΚ από την ημέρα γέννησής του ως και σήμερα, διακρίνονται δυο στάδια: το πρώτο αφορά στο ΠΑΣΟΚ από το 1974 ως και το 1981, οπότε και κατέκτησε την κυβερνητική εξουσία, ενώ το δεύτερο αφορά στην όλη μετέπειτα πορεία του.
Α. ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΣΤΑΔΙΟ: ΤΟ ΠΑΣΟΚ ΠΡΙΝ ΤΟ 1981
Το ΠΑΣΟΚ έχοντας ως βάση τις πολιτικές δυνάμεις του Κέντρου αλλά και μέρος της ΕΔΑ, ιδρύεται το1974 με την «περίφημη» διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη. Βασικά της χαρακτηριστικά αποτελούν:
- α) οι συνεχείς αναφορές στο έθνος και στην πατρίδα,
- β) οι έντονες υπομνήσεις για την εξαρτημένη Ελλάδα και οι αντιιμπεριαλιστικές αναλύσεις,
- γ) τα ριζοσπαστικά αιτήματα όπως αυτό για αποχώρηση από το ΝΑΤΟ,
- δ) η εξαγγελία αιτημάτων σοσιαλιστικής κατεύθυνσης (κατάργηση ιδιωτικής εκπαίδευσης, κοινωνικοποίηση τραπεζών και βασικών μονάδων παραγωγής, ένταξη των αγροτικών επιχειρήσεων σε συνεταιρισμούς, κοινωνικοποίηση της υγείας) και ε) η προβολή του κομμουνιστικού αιτήματος για κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο[1].
Η διακήρυξη δε συμπεριελάμβανε μια σοβαρή ανάλυση του παγκόσμιου ιμπεριαλισμού. Επίσης είχε κάμποσα κενά και λάθη στην ανάλυσή της για το ζήτημα της οικονομικής και πολιτικής εξάρτησης της Ελλάδας. Παράλληλα απουσίαζε μια θεώρηση του ρόλου των πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων στην Ελλάδα, ενώ όσον αφορά στον κοινωνικό μετασχηματισμό δεν πρότεινε την κοινωνική επανάσταση.
Το ΠΑΣΟΚ συχνά-πυκνά διατεινόταν πως αποτελούσε τη συνέχεια του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ενώ τα γραφεία των τοπικών οργανώσεών του κοσμούσαν πορτραίτα του Μαρξ, του Ένγκελς και του Βελουχιώτη.
Στις 26 Σεπτεμβρίου του 1975 δημοσιεύεται ένα άρθρο του Ανδρέα Παπανδρέου στην εφημερίδαΕξόρμηση (κομματικό όργανο του ΠΑΣΟΚ) με τίτλο «Ο Μαρξ, ο Λένιν και η δικτατορία του προλεταριάτου» στο οποίο αποσαφηνίζεται ότι το ΠΑΣΟΚ είναι μαρξιστικό κίνημα αλλά δεν αποδέχεται το λενινισμό[2].
Ωστόσο, τα παραπάνω δεν αρκούν για να δοθεί εκείνος ή ο άλλος πολιτικός χαρακτηρισμός του ΠΑΣΟΚ της πρώτης περιόδου. Για μια ορθή σχετική τυπολογία απαιτούνται τρεις κατά βάση παράμετροι: α) ιδεολογία και πρόγραμμα, β) ταξική σύνθεση μελών και ψηφοφόρων, γ) σύνδεση θεωρίας και πράξης.
Περνώντας στο ζήτημα της ταξικής σύνθεσης, μπορούμε να πούμε πως το ΠΑΣΟΚ είχε σοβαρή επιρροή τόσο στα μεσαία στρώματα όσο και στην εργατική τάξη. Ωστόσο, δε θα ήταν σωστό να μας διαφύγει και η αξιοπρόσεκτη επιρροή του στην αστική τάξη.
Με βάση σχετικά στοιχεία το 1980 το ΠΑΣΟΚ είχε την εξής ταξική σύνθεση στις οργανώσεις του[3]:
Αγρότες 28,2%
Μισθωτοί 38,6%
Επιστήμονες 10,47%
Επαγγελματοβιοτέχνες-Εργοδότες 16,8%
Σπουδαστές 3,83%
Συνταξιούχοι 0,4%
Στις βουλευτικές εκλογές του 1981 η κοινωνική σύνθεση των ψηφοφόρων του ΠΑΣΟΚ φαίνεται ενδεικτικά παρακάτω [4]:
ΑΣΤΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΑΣΤΙΑ
Κολωνάκι 31,2%
Ψυχικό 30,3%
Κηφισιά 41,9%
Παλαιό Φάληρο 46,7%
ΜΙΚΡΟΑΣΤΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΑΣΤΙΑ
Αργυρούπολη 56,6%
Ηλιούπολη 51,4%
Ζωγράφου 47,6%
Καλλιθέα 48,3%
ΛΑΪΚΕΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΑΣΤΙΑ
Αγία Βαρβάρα 51,1%
Αιγάλεω 52,7%
Περιστέρι 50,9%
Νίκαια 48,3%
Όσον αφορά στο κίνημα (πράξη) το ΠΑΣΟΚ όχι μόνο δε στέκεται αδιάφορο απέναντί του, αλλά συγκροτεί παντού οργανώσεις, παρεμβαίνει στο φοιτητικό, εργατικό και συνδικαλιστικό κίνημα, έχοντας σημαντική επιρροή. Παράλληλα παίρνει αποστάσεις από το ΚΚΕ που επιχειρεί μια ενιαιομετωπική τακτική.
Έχοντας υπόψη όλα τα παραπάνω θεωρούμε πως το ΠΑΣΟΚ μέχρι και το 1981 δεν κατατάσσεται στην τυπική μεταπολεμική ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία. Ο χαρακτηρισμός του ως ιδιότυπουσοσιαλρεφορμιστικού κόμματος[5] ήταν σε γενικές γραμμές σωστός, όχι όμως και για μετά την 1981 περίοδο.
Η εκλογική εξέλιξη σε αυτό το πρώτο στάδιο της πορείας του ΠΑΣΟΚ που εξετάζουμε, υπήρξε αναμφισβήτητα εντυπωσιακή, όπως φαίνεται και παρακάτω [6]:
1974 13,58%
1977 25,34%
1981 48,06%
Ποιοι ήταν οι παράγοντες που ένα κόμμα είχε μια τόσο εντυπωσιακή εκλογική πορεία; Πώς ενώ ήταν πρωτοεμφανιζόμενο κατάφερε να αποσπάσει το καθόλου ευκαταφρόνητο 13,58% και πώς μέσα σε μόλις επτά χρόνια κατόρθωσε να φτάσει σχεδόν στο 50% του εκλογικού σώματος; Μερικοί από τους παράγοντες αυτούς είναι νομίζουμε οι παρακάτω (χωρίς αξιολογική σειρά):
- α) Η έντονη δίψα του ελληνικού λαού για δημοκρατικές ελευθερίες, απόρροια της χουντικής επταετίας. Το ΠΑΣΟΚ μπόρεσε σε επίπεδο συνθημάτων και πολιτικού λόγου να εκφράσει αυτήν ακριβώς τη δίψα.
- β) Το ΠΑΣΟΚ κατόρθωσε επίσης να εκφράσει σε μεγάλο βαθμό και τα αντιαμερικανικά, πατριωτικά και αντιιμπεριαλιστικά αισθήματα του ελληνικού λαού που πήγαζαν από τη συνεχή παρέμβαση του αμερικανικού παράγοντα στην ελληνική πραγματικότητα (στήριξη στη χούντα, κυπριακό, βάσεις κ.λπ.). Ας μην ξεχνάμε βεβαίως ότι το ΠΑΣΟΚ έκλεψε πολλά από τα συνθήματα του ΚΚΕγια το ΝΑΤΟ, τους Αμερικανούς, την ΕΟΚ και τα μονοπώλια, δημιουργώντας αυταπάτες σε έναν κόσμο που είχε πολιτικούς δεσμούς με το ΚΚΕ.
- γ) Με δεδομένο ότι προηγήθηκε η αποτυχία του κεντρώου πειράματος το '64-'66, ότι το ΚΚΕ προερχόταν από τη διάσπαση του 1968 καθώς και το γεγονός ότι η παρανομία τού είχε στοιχίσει οργανωτικά και είχε περιορίσει τη δυνατότητα παρέμβασής του, η αντιλαϊκή πολιτική από το 1974 ως το 1981 της Ν.Δ που φάνηκε ανίκανη να ολοκληρώσει κάποιους αστικούς εκσυγχρονισμούς, όλα αυτά οδήγησαν πλατιά λαϊκά στρώματα να δουν το ΠΑΣΟΚ ως μια άμεση πολιτική λύση.
- δ) Η κινηματική δράση του ΠΑΣΟΚ είναι ακόμη ένας παράγοντας της εκλογικής του ανέλιξης. Σε μια εποχή που το κίνημα ήταν πολύ μαζικότερο, πιο δυναμικό και ιδεολογικοποιημένο, η κινηματική παρέμβαση έπαιξε κι αυτή το ρόλο της.
- ε) Υπάρχει ακόμη ένας παράγοντας που θα τον χαρακτηρίζαμε ως δίκοπο μαχαίρι για την επιβίωση ενός κόμματος, με την έννοια ότι μπορεί αρχικά να δώσει μια πλατύτητα η οποία όμως στη συνέχεια λειτουργεί ως ωρολογιακή βόμβα. Αναφερόμαστε στην ιδεολογική και ταξικήπολυσυλλεκτικότητα του ΠΑΣΟΚ. Εξαιτίας αυτής της πολυσυλλεκτικότητας το ΠΑΣΟΚ σε πρώτη φάση κατάφερε να συσπειρώσει ΕΑΜογενείς δυνάμεις, τις δυνάμεις του παλιού κέντρου, εργαζόμενους με δημοκρατική ευαισθησία ακόμη και τροτσκιστές.
- στ) Η προσωπικότητα του ηγέτη του ΠΑΣΟΚ είναι ένας παράγοντας που δεν μπορεί να υποτιμηθεί. Ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν ένας πολιτικός με σοβαρή ιδεολογική και πολιτική συγκρότηση, σχετικά χαρισματικός στο μπαλκόνι και στην επικοινωνία με το πλήθος (αν και υπερτιμημένος) αλλά και γκουρού του καιροσκοπισμού.
Β. ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΣΗΜΑΔΙΑ ΜΕΤΑΛΛΑΞΗΣ
Στο πρώτο στάδιο που περιγράψαμε το ΠΑΣΟΚ δεν είχε μόνο θεωρητικές ανεπάρκειες και αντιφάσεις, και δεν πρέσβευε απλώς ένα είδος μικροαστικού και ουτοπικού σοσιαλισμού. Υπήρξαν στιγμές κατά τις οποίες διαφάνηκε η μετέπειτα πορεία του, ως ενός κόμματος αστικού και ως του ενός πόλου του κλασικού μεταπολιτευτικού αστικού δικομματικού συστήματος στην Ελλάδα. Το πρώτο ηχηρό καμπανάκι ακούγεται τέσσερα χρόνια μετά την ίδρυσή του. Το Φεβρουάριο του 1978 πραγματοποιείται η 2η Σύνοδος της ΚΕ κατά την οποία αποφασίζεται η στρατηγική της Εθνικής Λαϊκής Ενότητας (ΕΛΕ). Σύμφωνα με την ΕΛΕ ήταν αναγκαία μια « [...] συμμαχία των τάξεων και των στρωμάτων που το σύστημα της εξάρτησης και της στρεβλής οικονομικής ανάπτυξης καταπίεζε, εκμεταλλευόταν και περιθωριοποιούσε [...]»[7]. Σκοπός αυτής της συμμαχίας ήταν ο αντιιμπεριαλιστικός, αντιεξαρτησιακός και εθνικοαμυντικός αγώνας για την ολοκλήρωση της εθνικής ανεξαρτησίας[8].
Έτσι, ο στόχος μιας βαθιάς κοινωνικής αλλαγής (σοσιαλισμός) αρχίζει να εγκαταλείπεται ή στην καλύτερη περίπτωση η πάλη για εθνική ανεξαρτησία δε συνδέεται με το στόχο της κοινωνικής αλλαγής. Επίσης, θα μπορούσε κάποιος να υποθέσει ότι μέσα στις κοινωνικές δυνάμεις που καλούνταν να συμμαχήσουν ανήκαν και τμήματα της ελληνικής αστικής τάξης που αποσκοπούσανστη μερική ή ολική ανεξαρτητοποίησή τους από τα ιμπεριαλιστικά κέντρα.
Το δεύτερο καμπανάκι ήχησε με τη Διακήρυξη Κυβερνητικής Πολιτικής ή όπως είναι πιο γνωστό το Συμβόλαιο με το λαό. Επρόκειτο για το κυβερνητικό πρόγραμμα του ΠΑΣΟΚ που κατατέθηκε το 1981, πριν τη διεξαγωγή των εκλογών εκείνου του έτους. Το Συμβόλαιο αν και διατηρεί κάποια ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά καιμια κάποια επαναστατική φρασεολογία, φαίνεται να στρογγυλεύει τις γωνίες: το πρόγραμμα δε θέτει ζήτημα εξόδου από την ΕΟΚ ρητά, αλλά υπόσχεται τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος[9] (που ουδέποτε διεξήχθη στα χρόνια διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ). Με πολύ γενικό τρόπο το Συμβόλαιο γράφει: «Η αυτοδύναμη ανάπτυξη προϋποθέτει απαλλαγή της οικονομίας μας από την καθοδήγηση ξένων κέντρων αποφάσεων»[10]. Ζήτημα εξόδου από το ΝΑΤΟ δεν τίθεταιμε άμεσο τρόπο παρά τις καταγγελτικές κορώνεςαλλά κάπως διπλωματικά και με αντικομμουνιστική ένδυση: «Βασικός, στρατηγικός προσανατολισμός μας είναι η διάλυση και των δυο ψυχροπολεμικών μπλοκ: του ΝΑΤΟ και του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Σ' αυτή μας τη στρατηγική εντάσσουμε και την αποχώρηση της χώρας μας από την Ατλαντική συμμαχία»[11].
Τα καμπανάκια που σήμαναν όμως, δεν ήταν τίποτα μπροστά στον ήχο της καμπάνας που ακούστηκαν από το 1981 κι έπειτα. Μόνο που δεν επρόκειτο για προειδοποιητικό καμπάνισμα αλλά για τον εκκωφαντικό ήχο μιας συντηρητικής πολιτικής που πολλές φορές υπερκέρασε την πολιτική της «επάρατης δεξιάς».
Γ. ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΣΤΑΔΙΟ: ΤΟ ΠΑΣΟΚ ΩΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ
1η ΦΑΣΗ (η πρώτη κυβερνητική θητεία κατά την οποία εγκαταλείπονται σταδιακά τα όποια ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά)
Παρά το γεγονός ότι στις 26 Μαρτίου του 1982 στην 9η Σύνοδο της ΚΕ διατυπώνεται η θέση περί διαφοράς μεταξύ κυβέρνησης και κόμματος, στη συνέχεια ακολουθείται η ακριβώς αντίθετη πορεία. Πλήθος μελών και στελεχών του ΠΑΣΟΚ επανδρώνουν τον κρατικό μηχανισμό. Είναι γνωστό πως αν δεν ήσουν ενταγμένος σε κλαδική του ΠΑΣΟΚ δύσκολα διοριζόσουν σε θέση του δημοσίου. Αυτό βέβαια δε δικαιώνει τις σημερινές υστερικές φωνές περί υπερδιόγκωσης του δημόσιου τομέα. Άλλωστε με επίσημα στοιχεία του Eurostat κανένας υπερδιογκωμένος δημόσιος τομέας στην Ελλάδα δεν υφίσταται. Το πρόβλημα εντοπίζεται στην πελατειακή σχέση που καλλιεργήθηκε και που σε μεγάλο βαθμό ερμηνεύει τη μετέπειτα εκλογική αντοχή του ΠΑΣΟΚ παρά τις κατάφωρες και εξόφθαλμες παραβιάσεις των αρχικών διακηρύξεων. Χιλιάδες κόσμου αλλοτριώθηκαν συνειδησιακά όχι γιατί μπήκαν στο δημόσιο, αλλά γιατί μπήκαν με συγκεκριμένο τρόπο και γιατί εξαρτούσαν την παραμονή τους σε αυτό, από το ποιο κόμμα θα βρίσκεται στην κυβέρνηση.
Οι αντιεοκικές κορώνες πάνε περίπατο και ένα από τα πρώτα θύματα της παραμονής στην ΕΟΚ είναι οαγροτικός πληθυσμός. Επικρατεί αποεπενδυτικό κλίμα και οι ρυθμοί ανάπτυξης είναι χαμηλοί και μη συγκρίσιμοι με άλλες χώρες της ΕΟΚ. Το ισοζύγιο των αγροτικών προϊόντων βαίνει μειούμενο και μετατρέπεται σε αρνητικό από θετικό που ήταν.
Όσον αφορά στο έλλειμμα του δημοσίου από 5,7% ως ποσοστό του ΑΕΠ που είναι το 1980, φτάνει το17,3% το 1985.
Στη φορολόγηση η πολιτική του ΠΑΣΟΚ υπήρξε απόλυτα ταξική προς όφελος των πιο εύπορων στρωμάτων. Συγκεκριμένα την περίοδο 1980-1985 η φορολογία μειώθηκε από 5,5% σε 4,4% για τους εισοδηματίες, από 29,8% σε 20,6% για τους εμπόρους-βιομήχανους, από 12,4% σε 8,7% για τους ελεύθερους επαγγελματίες. Για τους μισθωτούς η αύξηση ήταν από 38,8% σε 48,2% και για τους συνταξιούχους από 13,3% σε 17,7%.
Στο εισόδημα των εργαζομένων υπήρξε μια οριακή αύξηση της τάξης του 1,1% για την περίοδο 1982-1985, αλλά με το επίπεδο του διαθέσιμου εισοδήματος να βρίσκεται σε χαμηλότερο επίπεδο από το αντίστοιχο του 1978.
Από την άλλη το ΠΑΣΟΚ θεσμοθέτησε την ΑΤΑ (Αυτόματη Τιμαριθμική Προσαρμογή), οι κοινωνικές δαπάνες αυξήθηκαν, θεσπίστηκε ο νόμος 1264/82 που αποκαθιστούσε στο συνδικαλιστικό κίνημα μια στοιχειώδη δημοκρατική λειτουργία, καθιερώθηκε το 40ωρο και η άδεια των τεσσάρων εβδομάδων, αναγνωρίστηκε η Εθνική Αντίσταση, συνταξιοδοτήθηκαν οι αγωνιστές της και επαναπατρίστηκαν οιπολιτικοί πρόσφυγες, ενώ σε πολλά χωριά άρχισε να φτάνει το ρεύμα και το νερό.
Θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρουμε πως αυτή την περίοδο διαμορφώνεται από την εφημερίδαΑυριανή των Κουρήδων και μια συγκεκριμένη πολιτική κουλτούρα με φασίζοντα χαρακτηριστικά. Η εν λόγω εφημερίδα υποστηρίζει το ΠΑΣΟΚ με κατασκευασμένα ψέματα και δημιουργεί μια σχολή κιτρινισμού[12].
Έτσι σε αυτή την πρώτη περίοδο της κυβερνητικής του θητείας το ΠΑΣΟΚ α) απεμπολεί τις πιο ριζοσπαστικές διακηρύξεις του, β) αποκαθιστά ορισμένεςαστικοδημοκρατικές ελευθερίες, γ) εφαρμόζει σε κάποιους τομείς μια σχεδόν κλασική σοσιαλδημοκρατική πολιτική όπως αυτή που εφαρμόστηκε σε σειρά ευρωπαϊκών χωρών μεταπολεμικά, δ) στο επίπεδο της οικονομίας δε συγκρούεται με το κεφάλαιο, αντιθέτως το ευνοεί.
Θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε την περίοδο 1981-1985 ως την πρώτη φάση του δεύτερου σταδίου. Είναι η φάση που δεν εφαρμόζεται η πιο σκληρή αντιλαϊκή πολιτική αλλά η πολιτική του λεγόμενου κράτους πρόνοιας, αλλά από την άλλη δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι το ΠΑΣΟΚ είχε απεμπολήσει μια για πάντα το αίτημα της κοινωνικής αλλαγής. Η επόμενη περίοδος, η περίοδος 1985-1989 θα λέγαμε ότι αποτελεί τη δεύτερη φάση.
2η ΦΑΣΗ (η συντηρητική πολιτική γίνεται οργανικό στοιχείο της φυσιογνωμίας του ΠΑΣΟΚ)
Το 1985 το ΠΑΣΟΚ ξανακερδίζει τις εκλογές με 45,82%, ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς εξαγγέλλεται το δίχρονο σταθεροποιητικό πρόγραμμα, με άλλα λόγια θεσμοθετείται με επίσημο τρόπο πολιτική λιτότητας. Αυτό προκαλεί σοβαρές κοινωνικές εξελίξεις: ξεσπάει απεργιακό κύμα, η ΠΑΣΚΕδιασπάται και ιδρύεται νέα συνδικαλιστική παράταξη, διαγράφονται στελέχη και ιδρύεται από το διαγραμμένο Αρσένη νέο κόμμα.
Η επιχειρηματολογία για την ανάγκη εφαρμογής του σταθεροποιητικού προγράμματος έχει ως εξής: το έλλειμμα των τρεχουσών συναλλαγών βρίσκεται σε υψηλά επίπεδα, η παραγωγικότητα των εργαζομένων είναι χαμηλή και οι μισθοί υψηλοί για το συγκεκριμένο επίπεδο παραγωγικότητας, ο δημόσιος τομέας δεν μπορεί να δώσει λύση στο πρόβλημα ενώ αντίθετα ο ρόλος του ιδιωτικού τομέα είναι καθοριστικός. Έτσι, απαγορεύονται οι αυξήσεις και υποτιμάται η δραχμή, αναπροσαρμόζεται το ύψος της ΑΤΑ, αυξάνονται οι τιμές των αγροτικών προϊόντων αλλά με μικρότερους ρυθμούς από τον πληθωρισμό και μειώνονται οι προσλήψεις στο δημόσιο.
Η όλη επιχειρηματολογία των κυβερνητικών στελεχών (παραγωγικότητα και μισθοί, ρόλος δημόσιου και ιδιωτικού τομέα) ήταν έωλη και δεν ήταν τίποτα άλλο παρά ένα δώρο στην ελληνική αστική τάξη. Το δώρο αυτό γίνεται ακόμη μεγαλύτερο αφού συνοδεύεται από την εφαρμογή νέων εργασιακών μορφών: μερική απασχόληση, τέταρτη βάρδια, σύνδεση μισθού-παραγωγικότητας, φασόν κ.ά.
Φυσικά δεν πρόκειται για ελληνική πατέντα, αφού η επίθεση αυτή στον κόσμο της εργασίας έχει ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1970 σε παγκόσμιο επίπεδο. Είναι η δεκαετία που το προηγούμενο διαχειριστικό παράδειγμα (κεϋνσιανισμός) αλλάζει και περνάμε στο νέο (νεοφιλελευθερισμός). Η αλλαγή επιβάλλεται από το κεφάλαιο για την αποκατάσταση της πτώσης του ποσοστού κέρδους.
Το 1988 ξεσπά το σκάνδαλο Κοσκωτά που αναδεικνύει ανάγλυφα τη σχέση του ΠΑΣΟΚ με κάποια τμήματα της άρχουσας τάξης που χαρακτηρίστηκαν ως «νέα τζάκια». Τα νέα αυτά τμήματα συνδέονται με τον Τύπο, τις τράπεζες, τα ποδοσφαιρικά σωματεία, την ηλεκτρονική τεχνολογία. Η σύνδεση του ΠΑΣΟΚ με την αστική τάξη είναι πλέον βαθιά και οργανική[13].
Τον Ιούνιο του 1989 διεξάγονται εκλογές με το ΠΑΣΟΚ να λαμβάνει το 39,15% και να βγαίνει δεύτερο, χωρίς η ΝΔ να κερδίζει την αυτοδυναμία. Το Νοέμβριο του 1989 γίνονται νέες εκλογές με το ΠΑΣΟΚ να λαμβάνει το 40,67% και να ξαναχάνει από τη ΝΔ. Τον Απρίλιο του 1990 στις νέες εκλογές το ΠΑΣΟΚ πέφτει στο 38,61% και η ΝΔ με 46,89% κερδίζει την πολυπόθητη αυτοδυναμία με τη στήριξη ενός βουλευτή της ΔΗΑΝΑ. Τον Οκτώβριο του 1993 το ΠΑΣΟΚ κερδίζει με 46,88% και επιστρέφει στην κυβερνητική εξουσία. Έτσι, εγκαινιάζεται η τρίτη φάση του δεύτερου σταδίου.
3η ΦΑΣΗ (η περίοδος του εκσυγχρονισμού: η ολοκληρωτική υιοθέτηση των νεοφιλελευθέρων δογμάτων)
Σε αυτή τη φάση ο Ανδρέας Παπανδρέου θέτει ως στόχο την ένταξη της Ελλάδας στην ΟΝΕ, ενώ παράλληλα το μπλοκ των εκσυγχρονιστών κάνει την εμφάνισή του όλο και πιο συγκροτημένα. Το ρεύμα αυτό διεκδικούσε την πιο βαθιά συντηρητικοποίηση του ΠΑΣΟΚ και εργαζόταν για λογαριασμό της αστικής τάξης και του ευρωπαϊκού ιμπεριαλισμού. Εν τω μεταξύ το 1996 ο Ανδρέας Παπανδρέου πεθαίνει και την ηγεσία του ΠΑΣΟΚ αναλαμβάνει ο Κώστας Σημίτης. Κύρια χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου είναι α) η μονιμοποίηση της λιτότητας, β) οι ιδιωτικοποιήσεις, γ) η συνέχιση της εφαρμογής από τη δεύτερη φάση των νέων ευέλικτων μορφών εργασίας, δ) η επιδότηση των επιχειρήσεων κι όχι της ανεργίας για τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, ε) η μείωση των ασφαλιστικών παροχών, η περικοπή των συντάξεων, ο περιορισμός των δαπανών για την υγεία και η κεφαλαιοποίηση των αποθεματικών των ταμείων, στ) η παραπέρα ιδιωτικοποίηση της παιδείας με διάφορες μορφές[14] και ζ) η υποτέλεια της ελληνικής κυβέρνησης απέναντι στον ιμπεριαλισμό.
Για αυτήν την περίοδο μερικά από τα πιο συγκλονιστικά γεγονότα ήταν το επεισόδιο των Ιμίων και τα ευχαριστήρια του Σημίτη στους Αμερικανούς, η παράδοση στους Τούρκους το 1999 του Οτσαλάν από την ελληνική κυβέρνηση, οι μεγάλες κινητοποιήσεις για το ασφαλιστικό και οι κινητοποιήσεις των αγροτών το 1997 κατά τις οποίες η αστυνομία με κυβερνητική εντολή ξεφουσκώνει τα λάστιχα των τρακτέρ που βρίσκονταν στα μπλόκα, σκίζοντάς τα.
Το 2000 διεξάγονται νέες εκλογές και το ΠΑΣΟΚ κερδίζει οριακά τη ΝΔ με 43,79%. Λίγο πριν και λίγο μετά τις εκλογές αυτές διεξάγονται δυο συνέδρια του ΠΑΣΟΚ στα οποία γίνεται εκτεταμένη νοθεία με ανύπαρκτα μέλη. Η αντιλαϊκή πολιτική των φάσεων που περιγράψαμε συνεχίζεται αδιαλείπτως: ιδιωτικοποιούνται μεγάλες δημόσιες επιχειρήσεις όπως ο ΟΤΕ, τα ΕΛΠΕ, το χρηματιστήριο γίνεται ένα από τα επίκεντρα της οικονομίας εξασφαλίζοντας την πρωταρχική συσσώρευση για νέες επιχειρήσεις αλλά τελικά εξαφανίζει τα χρήματα χιλιάδων μικροκαταθετών, γίνεται κατασπατάληση χρήματος στους Ολυμπιακούς. Συγχρόνως η κοινωνική και εκλογική βάση του ΠΑΣΟΚ αλλοιώνεται σοβαρά. Για παράδειγμα σε σχετική ανάλυση του 2000, η εκλογική βάση του ΠΑΣΟΚ τοποθετείται σε ένα ποσοστό 80% στο μεσαίο χώρο και μόλις σε ποσοστό 18% στην αριστερά. Είναι πλέον φανερό ότι η συντηρητική πολιτική του ΠΑΣΟΚ έχει επηρεάσει σοβαρά και τον ιδεολογικό προσδιορισμό της κοινωνικής του βάσης[15].
4η ΦΑΣΗ (τελική;)
Το 2004 ο Σημίτης παραιτείται και αναλαμβάνει την ηγεσία του ΠΑΣΟΚ ο Γιώργος Παπανδρέου. Στις εκλογές του 2004 το ΠΑΣΟΚ ηττάται με 40,6%, ενώ το 2007 ηττάται για δεύτερη συνεχόμενη φορά λαμβάνοντας το 38,1% των ψήφων. Όμως, στο εσωκομματικό πεδίο ο Γιώργος Παπανδρέου κερδίζει τον Ευάγγελο Βενιζέλο. Στις εκλογές του 2009 και με το σύνθημα «λεφτά υπάρχουν» το ΠΑΣΟΚ κερδίζει τις εκλογές με 43,92%. Ο Γιώργος Παπανδρέου εξαγγέλλει από το ειδυλλιακό τοπίο του Καστελόριζου την είσοδο του ΔΝΤ στην Ελλάδα και από εκεί κι έπειτα η συνέχεια είναι λίγο πολύ γνωστή. Το ΠΑΣΟΚ συγκυβερνά με τη ΝΔ φέροντας τεράστια ευθύνη για την πιο αντιλαϊκή πολιτική που γνώρισε ο ελληνικός λαός μεταπολιτευτικά: η Ελλάδα προσδέθηκε ακόμη πιο στενά στο άρμα της εξάρτησης, η ανεργία και πτώση του ΑΕΠ μπορεί να συγκριθεί με αντίστοιχα νούμερα σε περίοδο πολέμου, το χρέος εκτοξεύθηκε σε δυσθεώρητα ύψη, νέο ρεύμα μετανάστευσης ξεκίνησε, οι νεοναζί απέκτησαν ισχυρή επιρροή. Το ΠΑΣΟΚ εκλογικά κατέρρευσε. Στις εκλογές του Μαΐου του 2012 έλαβε το 13,18%, ενώ τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς έπεσε κι άλλο λαμβάνοντας το 12,28%. Σήμερα οι δημοσκοπήσεις το δείχνουν κοντά στο 5%.
Το ΠΑΣΟΚ για να υπερβεί τη μάλλον μη αναστρέψιμη κρίση του αλλά και προκειμένου να δοθούν λύσεις στο αστικό πολιτικό σύστημα επιχειρεί την αναδιάταξη των πολιτικών δυνάμεων και την ανασύσταση ενός νέου κεντροαριστερού σχήματος συγκροτώντας την ΕΛΙΑ. Παράλληλα, αργά ή γρήγορα, εύκολα ή δύσκολα, με εκείνον ή τον άλλον τρόπο θα επιχειρηθούν συγκλίσεις και με άλλες πολιτικές δυνάμεις: ΔΗΜΑΡ, ΠΟΤΑΜΙ, μέρος του ΣΥΡΙΖΑ ίσως, θα βρεθούν για να συγκροτήσουν νέες πολιτικές συμμαχίες και νέα πολιτικά σχήματα.
Δ. ΜΕΡΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ (Ο ΣΥΡΙΖΑ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΝΕΟ ΠΑΣΟΚ ;)
Συχνά πυκνά στον Τύπο, στο διαδίκτυο και στην καθημερινή πολιτική αντιπαράθεση τίθεται το ερώτημα: ο ΣΥΡΙΖΑ είναι το νέο ΠΑΣΟΚ; Κατ' αρχάς να διευκρινίσουμε πως δεν είναι σωστό από μεθοδολογική κι επιστημονική άποψη να ταυτίζουμε κάποιο κόμμα με κάποιο άλλο. Τίποτα δεν επαναλαμβάνεται με πανομοιότυπο τρόπο. Έτσι, το ερώτημα θα το θέταμε κάπως διαφορετικά: η ιστορική εμπειρία που υπάρχει από το ΠΑΣΟΚ μάς κάνει αισιόδοξους ή απαισιόδοξους για την πορεία του ΣΥΡΙΖΑ αν αυτός κερδίσει τις εκλογές και σχηματίσει κυβέρνηση;
Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα ας θυμηθούμε μερικά ζητήματα. Το ΠΑΣΟΚ χρησιμοποίησε άκρως ριζοσπαστικά αιτήματα (έξοδος από ΕΟΚ και ΝΑΤΟ, κοινωνικοποίηση μέσων παραγωγής, κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο) σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο: υπήρχε ακόμη η Σοβιετική Ένωση και οι σοσιαλιστικές χώρες, το εργατικό και το λαϊκό κίνημα βρισκόταν σε πολύ καλύτερα επίπεδα από τα σημερινά και το ΠΑΣΟΚ είχε σημαντικότατη παρέμβαση κι επιρροή σε αυτό, ο ελληνικός λαός είχε μια τεράστια ιστορική και πολιτική εμπειρία (αντίσταση, εμφύλιος, χούντα).
Σήμερα αντίστοιχα ο ΣΥΡΙΖΑ έχει συνθήματα κι αιτήματα πολύ πιο πίσω από τα εκείνα του ΠΑΣΟΚ της πρώτης περιόδου (για παράδειγμα ο ΣΥΡΙΖΑ έχει δογματική εμμονή για παραμονή στην ΕΕ). Οι σοσιαλιστικές χώρες δεν υπάρχουν πλέον. Η παρέμβαση του ΣΥΡΙΖΑ είναι σχετικά φτωχή στο κίνημα και το κίνημα έχει περιπέσει σε τέλμα υστερώντας σε εμπειρία, μαζικότητα και προσανατολισμό σε σχέση με τη δεκαετία του 1970. Πριν το 1981 τα γραφεία του ΠΑΣΟΚ τα κοσμούσαν τα πορτραίτα του Μαρξ και του Βελουχιώτη. Σήμερα μόλις το 37,2% των ψηφοφόρων του ΣΥΡΙΖΑ αυτοπροσδιορίζεται ως αριστερό (το 37% του 27% είναι μόλις το 10% του εκλογικού σώματος)[16],[17]. Επιπλέον οι δηλώσεις πως μόνο το 5% του χρέους μπορεί να διαγραφεί (Σταθάκης), οι συναντήσεις και προσεγγίσεις με τοΣΕΒ (Τσίπρας), η διαπίστωση ότι η κρίση είναι δική μας και πολλά άλλα (Δραγασάκης), είναι μόνο μερικά από τα δείγματα γραφής της ηγεσίας του ΣΥΡΙΖΑ.
Αν παρά αυτά τα δεδομένα κάποιοι εξακολουθούν να είναι αισιόδοξοι, με την έννοια ότι ο ΣΥΡΙΖΑ θα καταργήσει τα μνημόνια, θα σβήσει μεγάλο μέρος του χρέους, θα κόψει τους δεσμούς εξάρτησης ή ότι θα μας οδηγήσει στο σοσιαλισμό, τότε δεν ξέρουμε τι άλλο μπορεί να τους πείσει...
[1]. Βλέπε ολόκληρη τη διακήρυξη στοΣπουρδαλάκηςΜιχάλης (επιμέλεια), ΠΑΣΟΚ ΚΟΜΜΑ-ΚΡΑΤΟΣ-ΚΟΙΝΩΝΙΑ, σελ. 321-344, εκδ. Πατάκη, 1998.
[2]. Λακόπουλος Γιώργος, Το μυθιστόρημα του ΠΑΣΟΚ, 1989-2001, σελ. 80, ΤΟ ΒΗΜΑ Βιβλιοθήκη, 2010.
[3]. Κοτζιάς Νίκος, Ο «Τρίτος Δρόμος» του ΠΑΣΟΚ, κριτική με βάση τη μαρξιστική-λενινιστική ανάλυση της ελληνικής πραγματικότητας, σελ. 115, πέμπτη έκδοση, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1985.
[4]. Νικολακόπουλος Ηλίας, Η εκλογική επιρροή των πολιτικών δυνάμεων, στο: Εκλογές και κόμματα στη δεκαετία του '80, εξελίξεις και προοπτικές του πολιτικού συστήματος, σελ. 222, εκδ. Θεμέλιο, 1990.
[5]. Επρόκειτο για ένα χαρακτηρισμό που χρησιμοποιήθηκε από το ΚΚΕ. Ορισμένα από τα συμπεράσματα που χρησιμοποιήθηκαν μετά το 1981 από το ΚΚΕ για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα και που απέρρεαν ή υποτίθεται ότι απέρρεαν από έναν τέτοιο ορισμό είναι συζητήσιμα, αλλά δεν αποτελούν αντικείμενο αυτού του κειμένου.
[6]. Τα στοιχεία από Διγκαβέ Κώστα, Οι εκλογές στην Ελλάδα, 1844-1985, εκδ. Μαλλιάρη-Παιδεία, 1986.
[7]. Αναφέρεται στο:Κατσορίδας Δημήτρης, ΠΑΣΟΚ: από την αλλαγή στη μετάλλαξη, Γέννηση-Πορεία- Καμπή-Συντηρητική στροφή, σελ. 16, εκδ. ΚΨΜ, 2006.
[8]. Ό.π.
[9]. Διακήρυξη Κυβερνητικής Πολιτικής, Συμβόλαιο με το λαό, σελ. 62, Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα.
[10]. Ό.π., σελ. 61.
[11]. Ό.π., σελ. 31.
[12]. Για το ρόλο της Αυριανής βλέπε Παπάνθιμος Άρης, Αυριανισμός, το σημερινό πρόσωπο του φασισμού, εκδ. Θεμέλιο, 1989.
[13]. Για την πρώτη και δεύτερη κυβερνητική τετραετία του ΠΑΣΟΚ συνιστούμε –παρά τις επιμέρους διαφωνίες μας για ορισμένες εκτιμήσεις– την αποτίμηση του Σπύρου Σακελλαρόπουλου στο βιβλίο του: Η Ελλάδα στη μεταπολίτευση, Πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις 1974-1988, εκδ. Λιβάνη, 2001, από το οποίο δανειστήκαμε αρκετά στοιχεία.
[14]. Για τη συγκεκριμένη περίοδο βλέπε αναλυτικότερα Σακελλαρόπουλος Σπύρος, Σωτήρης Παναγιώτης, Αναδιάρθρωση & Εκσυγχρονισμός, Κοινωνικοί και πολιτικοί μετασχηματισμοί στην Ελλάδα της δεκαετίας του '90, εκδ. Παπαζήση,2004.
[15]. Βλέπε αναλυτικότερα Βερναρδάκης Χρήστος, «Η ίδρυση, η εξέλιξη και η μετεξέλιξη του ΠΑΣΟΚ: Από το "κόμμα μαζών" στο "κόμμα του κράτους"».
[16]. Βούλγαρης Γιάννης, Νικολακόπουλος Ηλίας (επιμέλεια), 2012 ο διπλός εκλογικός σεισμός, σελ. 80, Θεμέλιο, 2014.
[17]. Για να είμαστε αντικειμενικοί θα πρέπει να αναφέρουμε πως το 1985 οι ψηφοφόροι του ΠΑΣΟΚ δήλωναν αριστεροί σε ποσοστό 9,5%, ωστόσο σοσιαλιστές-μαρξιστές δήλωνε το 60% και το 60% του 45% είναι το 27% του εκλογικού σώματος (Ελληνική Εταιρεία Πολιτικής Επιστήμης, Εκλογές και κόμματα στη δεκαετία του '80, εξελίξεις και προοπτικές του πολιτικού συστήματος, σελ. 239, εκδ. Θεμέλιο, 1990)
*www.kordatos.org
Παρασκευή 5 Σεπτεμβρίου 2014
http://www.iskra.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=17587:liosis-pasok&catid=72:dr-ekdilosis&Itemid=279
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου