Η Οδός της Δημοκρατίας

«Άλλαξε τον τρόπο που βλέπεις τα πράγματα και τότε τα πράγματα που βλέπεις θα αλλάξουν!»

Ένα άρθρο της Κοινότητας «Ουτοπία»

«Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη...».

 Με αυτή τη φράση που έμελλε να χαραχτεί στην ιστορία, άρχιζε το "Κομμουνιστικό Μανιφέστο" που συγγράφτηκε το 1847 από τον Κάρολο Μαρξ και τον Φρειδερίκο Ένγκελς. Το φάντασμα που τότε άκουγε στο όνομα "Κομμουνισμός", φιλοδοξούσε να ανατρέψει τον καπιταλισμό και να βάλει τις βάσεις για μια κοινωνία ισότητας και δικαιοσύνης. Σήμερα πάλι ένα φάντασμα με τις ίδιες φιλοδοξίες, πλανιέται πάνω από την Ευρώπη και όχι μόνο. Το φάντασμα τώρα ακούει στο όνομα άμεση Δημοκρατία ή απλά αληθινή Δημοκρατία. Η εδραίωση της αληθινής Δημοκρατίας προκύπτει σήμερα, ως το βασικότερο ίσως αίτημα των πλατειών της Ελλάδας, της Ευρώπης αλλά και ολόκληρου του κόσμου. Όμως δεν έχουμε αληθινή Δημοκρατία;

Παρόλο που τα περισσότερα καθεστώτα ανά τον κόσμο αυτοαποκαλούνται «δημοκρατικά», σήμερα έχει πλέον εδραιωθεί το κοινό αίσθημα της έλλειψης πραγματικής Δημοκρατίας. Το εκλογικό «δικαίωμα» που παρέχεται στον λαό κάθε τέσσερα χρόνια και που χρησιμοποιείτε ως επίφαση για να δικαιολογήσει το συνθετικό «δημοκρατία», έχει πλέον ξεφτίσει στην συνείδηση μιας μεγάλης μερίδας της κοινωνίας. Τα χαρακτηριστικά των σύγχρονων «δημοκρατιών» παραπέμπουν σαφώς σε ολιγαρχικά και αυταρχικά καθεστώτα.

Ο κοινοβουλευτισμός που είναι το κυρίαρχο χαρακτηριστικό των σύγχρονων πολιτευμάτων, λειτουργεί όχι ως εντολοδόχος και εκφραστής της λαϊκής θέλησης αλλά ως ποδηγέτης της. Ο πολίτης είναι τελείως αποκομμένος από τα κέντρα των αποφάσεων. Η ψευδαίσθηση της «λαϊκής κυριαρχίας» προσφέρεται στους πολίτες ως θεατρική παράσταση, για μια ημέρα κάθε τέσσερα χρόνια. Το εκλογικό σώμα αντιμετωπίζεται με τεχνικές χειραγώγησης υπανθρώπων. Η ίδια η έννοια της λαϊκής εντολής καταστρατηγείται την επόμενη των εκλογών, χωρίς να αισθάνεται κανείς υπόλογος στον «κυρίαρχο λαό» για την καταπάτηση της λαϊκής εντολής και την αθέτηση των εξαγγελιών για τις οποίες ψηφίστηκε από το λαό. Η κοινοβουλευτική «δημοκρατία» δεν προσφέρει στον «κυρίαρχο λαό» την δυνατότητα ανάκλησης της εντολής του. Κανένα λάθος δεν αναγνωρίζεται στον «κυρίαρχο λαό» μετά την απομάκρυνση του από τις κάλπες.

Ο σύγχρονος πολίτης είναι εγκλωβισμένος σε ένα δαιδαλώδες νομικό σύμπλεγμα φτιαγμένο κατά τρόπο που να τον αφήνει έκθετο και χωρίς ουσιαστικές δυνατότητες απεγκλωβισμού δια της νομίμου οδού. Η κρατική εξουσία έχει υποβιβάσει τον ρόλο του σύγχρονου πολίτη σε έναν ρόλο παθητικού καταναλωτή και τον αντιμετωπίζει περισσότερο ως εκτρεφόμενο είδος, παρά ως άνθρωπο με βούληση. Το κράτος εβρισκόμενο σε μόνιμο καθεστώς ασυλίας έναντι των πολιτών, έχει μεταλλαχτεί σε παρασιτικό οργανισμό, που απομυζεί μονίμως τον κορμό της κοινωνίας την οποία κλήθηκε να υπηρετεί. Θεσμοί χωρίς συναίσθηση του ρόλου τους, καταπατώντας κάθε έννοια δικαίου, βρίθουν από αυθαιρεσία και διαφθορά και λειτουργούν περισσότερο ως εκβιαστής παρά ως προασπιστής των συμφερόντων του λαού.

Παρά τις βερμπαλιστικές εξαγγελίες των κυβερνήσεων, ο αυτοσκοπός της κρατικής εξουσίας φαίνεται ότι είναι η διατήρηση των κοινωνικών ανισοτήτων προς όφελος της κυρίαρχης ολιγαρχίας. Προτεραιότητα της εκάστοτε κρατικής εξουσίας είναι η διασφάλιση των συμφερόντων της άρχουσας οικονομικής ελίτ και του πολιτικού κατεστημένου. Ο συσσωρευμένος πλούτος της ολιγαρχίας αφήνεται ουσιαστικά ανέγγιχτος, την ίδια στιγμή που η εκάστοτε κρατική εξουσία επιβάλει χωρίς ενδοιασμούς στην κοινωνία συνθήκες ένδειας. Οι προκλητικοί μισθοί των επαγγελματιών πολιτικών και η διασπάθιση του κοινωνικού πλούτου από μέρους τους, κάνουν ακόμη πιο φανερή την αλαζονική τους απάθεια για το κοινωνικό συμφέρον και για το κοινό περί δικαίου αίσθημα.

Ο κοινοβουλευτισμός λειτουργώντας ως βραχίονας επιβολής του θνήσκοντος καπιταλισμού, αποτελεί πλέον τροχοπέδη για την αληθινή Δημοκρατία και την πρόοδο των λαών. Αυτού του είδους τα κάλπικα πολιτεύματα καταστρατηγούν επί της ουσίας κάθε συνταγματική έννοια ισονομίας, λαϊκής κυριαρχίας και ανθρώπινων δικαιωμάτων. Ο χαρακτηρισμός τέτοιων πολιτευμάτων ως «δημοκρατικά», αποτελεί αδιαμφισβήτητα όνειδος για την ίδια την έννοια της Δημοκρατίας. Όμως οι κοινωνίες που ζητούν αληθινή Δημοκρατία πρέπει να ξέρουν τι ακριβώς ζητούν. Αφού πλέον έχουμε καταλάβει τι ΔΕΝ είναι Δημοκρατία, χρειάζεται επίσης να καταλάβουμε τι είναι πραγματική Δημοκρατία και πως μπορεί να εφαρμοστεί. Τι είναι τελικά η Δημοκρατία; Πως την αναγνωρίζει κάποιος; Έχει αρχές; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά και οι μεθοδολογίες της; Ποιες οι προϋποθέσεις εφαρμογής της;

Η ανάγκη των ανθρώπων για συντροφικότητα, συνεργασία και αλληλεγγύη, είναι η διαχρονική αιτία της δημιουργίας των ανθρώπινων κοινωνιών. Κοινωνία σημαίνει αλληλεπίδραση. Η αυτοπραγμάτωση ενός κοινωνικού όντος όπως ο άνθρωπος, επιτελείται μέσα από την κοινωνικοποίηση του. Η ύπαρξη κοινών αξιών και κοινών επιδιώξεων είναι αυτά που δίνουν υπόσταση και συνοχή σε μια κοινωνία. Η δημιουργία μιας ανθρώπινης κοινωνίας συνεπάγεται την οργάνωση και την πολιτικοποίηση της και έτσι σε κάθε κοινωνία διαμορφώνεται ένας κώδικας αρχών, ο οποίος είναι καθοριστικός για την εύρυθμη λειτουργία της. Κάθε αυτόνομη κοινωνία ορίζει το δικό της κώδικα αρχών. Η Δημοκρατία είναι ένα κοινωνικό σύστημα διακυβέρνησης. Έτσι λοιπόν, ως κοινωνικό σύστημα που είναι η Δημοκρατία, δεν μπορεί να είναι άναρχη. Η Δημοκρατία έχει αρχές. Για να λειτουργήσει αποτελεσματικά μια Δημοκρατική κοινωνία χρειάζεται να ορίσει με σαφήνεια τις αρχές, τους σκοπούς και τις διαδικασίες της.

Η ύπαρξη ουσιαστικής Ισοτιμίας είναι απαραίτητος παράγοντας για την λειτουργία της Δημοκρατίας. Ας αναλογιστούμε έναν πολύ γλαφυρό αφορισμό για την δημοκρατία: "Δημοκρατία (μας λέει ο Αρκάς) είναι 4 λύκοι και 1 πρόβατο να ψηφίζουν για φαγητό..." Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι τα μέλη μιας αληθινά Δημοκρατικής κοινωνίας, είναι ισότιμα όχι κατ’ ευφημισμό αλλά επί της ουσίας. Αφού τα μέλη μιας Δημοκρατικής κοινωνίας είναι πραγματικά ισότιμα, συνδιαμορφώνουν το αξιακό υπόβαθρο της κοινωνίας τους και συναποφασίζουν την πολιτική της επί ίσων όρων. Οι αληθινά Δημοκρατικές κοινωνίες εδραιώνουν την υπόσταση τους σε μια συναινετική βάση, θέτοντας σε λειτουργία ένα σαφές πλαίσιο κοινά αποδεκτών αρχών, σκοπών και διαδικασιών. Για να δημιουργηθεί λοιπόν μια Δημοκρατική κοινωνία είναι κατ’ αρχήν απαραίτητες οι εξής 2 προϋποθέσεις: πρώτον να υπάρχει πραγματική ισοτιμία των μελών της και δεύτερον να υπάρχει καθολική συναίνεση σε κάποιες θεμελιώδεις αρχές, επιδιώξεις και διαδικασίες. Κάθε παρέκκλιση από αυτές τις βασικές προϋποθέσεις, δημιουργεί μη Δημοκρατικές κοινωνικές δομές.

Ωραία η φιλοσοφία, όμως έρχεται κάποια στιγμή που οι έννοιες αναζητούν το αντίκρισμα και την εφαρμογή τους στο φυσικό πεδίο. Χρειάζεται λοιπόν να ορίσουμε τι εννοούμε Ισοτιμία μέσα σε μια κοινωνία. Η ανάγκη για διαχείριση των κοινωνικών αγαθών και του φυσικού πλούτου, γεννάει την ανάγκη ύπαρξης πολιτικής. Η Οικονομία γεννά την Πολιτική, πράγμα που σημαίνει ότι αυτές οι δύο έννοιες είναι αλληλένδετες. Το ποιόν μιας εξουσίας αλλά και ενός πολιτεύματος, κρίνεται κυρίως στο πεδίο της οικονομίας, δηλαδή της διαχείρισης του φυσικού πλούτου και των κοινωνικών αγαθών. Άρα λοιπόν το βασικό αντίκρισμα της Ισοτιμίας των ανθρώπων δεν βρίσκεται πουθενά αλλού πέρα απ’ την οικονομία.

Είναι πρακτικά αδύνατον να υπάρξει ισότητα των ανθρώπων, χωρίς οικονομική ισότητα. Είναι παράλογο να συζητάμε για κοινωνική ισότητα όσο αποδεχόμαστε ως φυσική νομοτέλεια την οικονομική ανισότητα. Είναι αυταπάτη να πιστεύουμε σε ίσα δικαιώματα και σε ισότιμη αυτοπραγμάτωση των ανθρώπων, σε μια κοινωνία που τα δικαιώματα και η αυτοπραγμάτωση του κάθε ατόμου εξαρτώνται από τα χρήματα που κατέχει. Είναι παράλογο να αναφερόμαστε στην ίση αξία της ανθρώπινης ζωής για τον καθένα, όταν αποδεχόμαστε ως φυσιολογική την ύπαρξη διαφορετικής αμοιβής για τον καθένα. Όταν τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα για τροφή, για στέγη, για περίθαλψη, για μόρφωση, για αναψυχή, για ευημερία, δεν καθορίζονται από τις ανθρώπινες ανάγκες αλλά από την κατοχή χρημάτων, τότε δεν μπορούμε να αναφερόμαστε σε ίσα δικαιώματα. Ο οδοκαθαριστής δεν έχει ίσα δικαιώματα με τον ποδοσφαιριστή που αμείβετε με κάποια εκατομμύρια €υρώ, αν και η εργασία του πρώτου είναι σημαντικότερη από την εργασία του δεύτερου. Ο εργάτης των 10.000 €, δεν έχει ίσα δικαιώματα με τον πρόεδρο της «δημοκρατίας» των 373.000 €. Οι αναφορές των λεγόμενων «δημοκρατικών» συνταγμάτων στην νομική ισότητα των ανθρώπων είναι απλώς οφθαλμαπάτες. Δεν υπάρχει νομική ισότητα, δίχως οικο-νομική ισότητα. Άρα λοιπόν για να υπάρξει πραγματική ισοτιμία των ανθρώπων και κατά συνέπεια αληθινή Δημοκρατία, είναι απαραίτητη η επίτευξη και η θεσμοθέτηση της οικονομικής ισότητας των ανθρώπων. Με δεδομένη την πραγματική ισοτιμία των ανθρώπων δηλαδή την οικονομική ισότητα, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι μέσα σε μια αληθινά Δημοκρατική κοινωνία δεν υπάρχει ανταγωνισμός και σύγκρουση οικονομικών συμφερόντων. Μια αληθινά δημοκρατική κοινωνία δεν λειτουργεί σε συνθήκες ανταγωνισμού. Σε μια αληθινή Δημοκρατία ισότιμων ανθρώπων, το συμφέρον του ατόμου δεν μπορεί να υπερκεράζει ή να συγκρούεται με το συλλογικό συμφέρον της κοινωνίας. Σε μια αληθινή Δημοκρατία το συμφέρον του ατόμου δεν είναι άλλο από το συμφέρον της ολόκληρης κοινωνίας, της οποίας και ο ίδιος αποτελεί μέλος.

Κατ’ επέκταση της πραγματικής ισοτιμίας των ανθρώπων, ένα επίσης βασικό αξίωμα της Δημοκρατίας είναι η πραγματική ελευθερία των ανθρώπων. Η ανθρώπινη ελευθερία προϋποθέτει την ελευθερία Σκέψης, Έκφρασης και Συνείδησης. Στην Άμεση Δημοκρατία κανείς δεν αντιπροσωπεύει κανέναν άλλον πλην του εαυτού του. Το κάθε άτομο εκφράζει ελεύθερα τις ιδέες, τις απόψεις και τις πεποιθήσεις του. Με δεδομένα την ελευθερία και την ισοτιμία των ανθρώπων, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η Δημοκρατία δεν είναι ένα φοβικό σύστημα. Η Δημοκρατία δεν έχει ταμπού ή παρωπίδες. Αποδεχόμενη την εξελικτική πορεία της φύσης και της ανθρώπινης νόησης, εξετάζει με την Λογική όλα τα δεδομένα και όλα τα ενδεχόμενα. Δεν φοβάται τις «αιρετικές» απόψεις και δίνει βήμα σε όλους ώστε να εκθέσουν τις απόψεις και τα επιχειρήματα τους. Η αληθινή Δημοκρατία δεν λειτουργεί με οχλοκρατικές μεθόδους. Όπως ακριβώς και η Αλήθεια, η Δημοκρατία δεν έχει ανάγκη από «προστάτες». Η Δημοκρατία έχει ως ύψιστη αξία τον άνθρωπο. Η αληθινή Δημοκρατία δεν υπηρετείται αλλά υπηρετεί τους ανθρώπους. Η αληθινή Δημοκρατία δεν έχει οπαδούς. Η Δημοκρατία έχει λειτουργούς.

Σε μια Δημοκρατική κοινωνία ισότιμων ανθρώπων κανείς δεν εξουσιάζει κανέναν. Στην αληθινή Δημοκρατία δεν υπάρχει διαχωρισμός σε πολίτες και πολιτικούς. Όλοι οι πολίτες είναι ταυτόχρονα και πολιτικοί. Η Δημοκρατία δεν είναι πολίτευμα επιβολής, αλλά αντίθετα είναι πολίτευμα συναίνεσης. Με βάση τις θεμελιώδεις της αρχές, κανείς δεν εξαναγκάζεται να πράξει κάτι με το οποίο δεν συμφωνεί. Οι Δημοκρατικές αποφάσεις στοχεύουν στην απόλυτη –αν είναι δυνατόν– ομοφωνία ή στην μέγιστη δυνατή συναίνεση των ανθρώπων. Στην αληθινή Δημοκρατία η μειοψηφία σέβεται τις αποφάσεις της πλειοψηφίας και η πλειοψηφία σέβεται την συνείδηση της μειοψηφίας. Βασικό αξίωμα της Δημοκρατίας είναι η ελευθερία επιλογής για το κάθε άτομο καθώς και για κάθε ξεχωριστή συλλογικότητα. Αυτό προϋποθέτει την ύπαρξη ζωτικού χώρου για κάθε άτομο και για κάθε ξεχωριστή συλλογικότητα, ώστε να επιτελέσουν την αυτοπραγμάτωση τους με απόλυτο σεβασμό στους υπολοίπους.

Η λειτουργία της Δημοκρατίας δεν μπορεί να επαφίεται σε υποκειμενικές ερμηνείες. Τα προσωπικά πάθη και οι αδυναμίες των ανθρώπων δεν πρέπει να επηρεάζουν την αποτελεσματική λειτουργία της αληθινής Δημοκρατίας. Στη Δημοκρατία υπάρχει απρόσκοπτη ροή των πληροφοριών και απόλυτη διαφάνεια. Δεν αφήνονται σκοτεινά σημεία. Η αληθινή Δημοκρατία θεσπίζει διαδικασίες με ασφαλιστικές δικλίδες ικανές να υπερβούν τις υποκειμενικές ερμηνείες, ή τις μεροληπτικές κρίσεις. Μια Δημοκρατική κοινωνία χρειάζεται κατ' αρχήν ένα σαφές και πλήρως κατανοητό απ’ όλους Σύνταγμα. Χρειάζεται ένα Σύνταγμα που θα έχει την πλήρη αποδοχή όλων όσων θα κληθούν να το εφαρμόσουν. Χρειάζεται ένα Σύνταγμα που δεν θα αυτοαναιρείται μέσα στις αντιφάσεις του. Πρωταρχικό βήμα λοιπόν της Άμεσης Δημοκρατίας, είναι ο σαφής προσδιορισμός και η διακήρυξη των αρχών της, σε έναν γραπτό κώδικα που θα προσυπογράφεται από κάθε άνθρωπο που συμφωνεί με αυτόν και θέλει να συμμετέχει σ’ αυτήν την κοινωνία. Σε έναν αληθινά Ελεύθερο και Δημοκρατικό κόσμο, όλοι οι άνθρωποι πρέπει να έχουν το δικαίωμα επιλογής και πραγμάτωσης του ιδιαίτερου κώδικα που εκφράζει τις προσωπικές τους αξίες. Κάθε μικρή η μεγάλη κοινωνία πρέπει έχει τον ζωτικό της χώρο και να απολαμβάνει την αυτονομία της σε αυτόν, σε μια βάση ειρηνικής συνύπαρξης και αλληλοσεβασμού με όλες τις διαφορετικές κοινωνίες. Οι άνθρωποι ως άτομα, καθώς και οι κοινωνίες τους, όταν έχουν αλληλοσεβασμό και συναίσθηση της ανθρώπινης αξίας, μπορούν να συμβιώνουν και να συνδιαλέγονται ειρηνικά παρά την διαφορετικότητα τους.

Η Δημοκρατία δεν έχει ως αυτοσκοπό της τον αέναο φιλοσοφικό αυτοπροσδιορισμό της. Οι Δημοκρατικές διαβουλεύσεις δεν γίνονται απλώς για να γίνονται. Οι αληθινά Δημοκρατικές διαδικασίες είναι ουσιαστικές και όχι εθιμοτυπικές. Η Δημοκρατία καθώς είναι πρωτίστως ένα σύστημα αποφάσεων και διαχείρισης, έχει ως κύριο σκοπό την λήψη και την υλοποίηση συγκεκριμένων αποφάσεων. Για να λειτουργεί ουσιαστικά η Άμεση Δημοκρατία, χρειάζονται κάποιες μεθοδολογίες αυτοδιαχείρισης προσαρμοσμένες στον όγκο και τις ιδιαιτερότητες των μελών της κάθε αυτόνομης κοινωνίας. Σε μια Αμεσοδημοκρατική κοινωνία ο όγκος των μελών της κοινωνίας δημιουργεί κάποιες ιδιαιτερότητες και κάποιες αντικειμενικές δυσκολίες. Αυτό λοιπόν γεννάει ορισμένα πρακτικά ζητήματα αναφορικά με την δημιουργία αποτελεσματικών αμεσοδημοκρατικών μεθόδων. Είναι εφικτό να διαβουλεύονται αποτελεσματικά μεγάλες κοινωνίες με χιλιάδες ή με εκατομμύρια μέλη; Πρέπει ο όγκος των μελών μιας αυτόνομης κοινωνίας να περιορίζεται σε αριθμό που να μην καθιστά χρονοβόρα και δυσλειτουργική την λήψη αποφάσεων; Πως μπορεί να συνδυαστεί η ισότιμη συμμετοχή όλων, με την ζητούμενη αποτελεσματικότητα και ευελιξία; Πως θα γίνεται ο συντονισμός των αμεσοδημοκρατικών διαβουλεύσεων; Πως θα γίνεται ο συντονισμός της υλοποίησης των αμεσοδημοκρατικών αποφάσεων; Πως θα μπορούσε να εκπροσωπείται αποτελεσματικότερα η βούληση της κάθε αυτόνομης κοινωνίας σε ευρύτερες εθνικές ή και παγκόσμιες διαβουλεύσεις; Είναι λειτουργικό και θεμιτό σε τέτοιου είδους ευρύτερες διαβουλεύσεις, να εκπροσωπούνται οι αυτόνομες κοινωνίες με εντολοδόχους; Ποιός είναι ο αντικειμενικότερος τρόπος ορισμού των εντολοδόχων;

Προφανώς δεν υπάρχει μια και μοναδική μεθοδολογία, μια και μοναδική μαγική συνταγή που να καλύπτει όλους τους τύπους κοινωνιών. Όμως κάποιες πρακτικές εισηγήσεις θα μπορούσαν να φανούν χρήσιμες σε κάθε Αμεσοδημοκρατική κοινωνία. Είναι λογικό ότι οι αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες χρειάζονται συντονισμό. Οπότε χρειάζεται με κάποιες διαδικασίες να ορίζονται συντονιστικές ομάδες με συγκεκριμένες ευθύνες και αρμοδιότητες. Το μέγεθος των ομάδων πρέπει να εξασφαλίζει την ευελιξία και την λειτουργικότητα τους ώστε να εκπληρώνουν άρτια τις αρμοδιότητες τους. Οι συνθέσεις των συντονιστικών ομάδων πρέπει να ανανεώνονται σε τακτά διαστήματα ώστε να μην δημιουργούνται συνθήκες παγίωσης προσώπων σε συγκεκριμένες θέσεις. Οι Δημοκρατικές διαβουλεύσεις πρέπει να έχουν συγκεκριμένη θεματολογία και συγκεκριμένες προτάσεις. Οι διάφορες απόψεις που εκφράζονται πρέπει επίσης να είναι μεστές, σαφείς και λιτές. Η σύγχρονη διαδραστική τεχνολογία προσφέρει θαυμάσια εργαλεία για την επίτευξη της άμεσης Δημοκρατίας. Κάθε ελεύθερη Δημοκρατική κοινωνία μέσα στα πλαίσια της αυτονομίας της και ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες και τις περιστάσεις της, πρέπει να ανακαλύψει και να ορίσει με απόλυτη συναίνεση τις διαδικασίες που θα της εξασφαλίζουν την μέγιστη αποτελεσματικότητα.

Η σημαντικότερη όμως προϋπόθεση για την επίτευξη της αληθινής Δημοκρατίας είναι οι ίδιοι οι άνθρωποι που την αποτελούν. Η Δημοκρατία χρειάζεται ανθρώπους με ήθος, με υπευθυνότητα και με προθυμία, ώστε να εφαρμόζουν αυτά που αποφασίζουν. Την αληθινή Δημοκρατία μπορούν να την επιτύχουν μόνο νοήμονες άνθρωποι, με συνείδηση, με αυτογνωσία και με ανάλογη παιδεία, ώστε να είναι ικανοί να βαδίσουν στην οδό της Δημοκρατίας. Χρειάζεται εκπαίδευση, χρειάζεται εξάσκηση, χρειάζεται υπομονή, απ’ όλους στην εκμάθηση της τέχνης της Δημοκρατίας. Στην παρούσα φάση οι ανθρώπινες κοινωνίες βρίσκονται ακόμη σε προνηπιακό στάδιο ως αναφορά τα απαραίτητα προσόντα για την επίτευξη πραγματικής Δημοκρατίας. Μιλώντας μεταφορικά, μπορούμε να πούμε ότι οι κοινωνίες μπουσουλάνε, προσπαθώντας να ανακαλύψουν τον κοινωνικό εαυτό τους. Ίσως να απαιτηθεί αρκετός χρόνος και προσπάθεια μέχρι οι κοινωνίες να σταθούν στα πόδια τους και να μάθουν να πορεύονται αληθινά Δημοκρατικά. Τίποτε όμως δεν είναι ακατόρθωτο. Η οδός της Δημοκρατίας ξεκινάει από μέσα σου.