Οι Έλληνες εθελοντές Aντιφασίστες στον Ισπανικό εμφύλιο

Στις 17 Ιούλη του 1936 μια ομάδα φασιστών αξιωματικών που βρισκόταν στο Ισπανικό Μαρόκο, με επικεφαλής τον συνταγματάρχη Σέγκουι, στασίασε και κατέλυσε τις νόμιμες αρχές της δημοκρατίας που είχαν βγει από τις εκλογές του Φλεβάρη του ίδιου χρόνου. Αυτή ήταν και η αρχή του φασιστικού πραξικοπήματος που απλώθηκε με ταχύτητα αστραπής σ’ ολόκληρη τη χώρα κι αιματοκύλισε τον Ισπανικό λαό για τρία σχεδόν χρόνια.

   

Το φασιστικό αυτό πραξικόπημα δεν ήταν αποτέλεσμα μιας πρόχειρης συνωμοσίας. Ήταν ένα πολύ καλά μελετημένο κι οργανωμένο πραξικόπημα που το καθοδηγούσε μια ομάδα από έμπειρους στρατηγούς, γνωστούς για τις συμπάθειες τους στο χιτλερικό καθεστώς και τις φασιστικές τους πεποιθήσεις, ανάμεσα στους οποίους ήταν κι ο Φραγκίσκο Φράνκο, που έγινε αρχηγός τους. Είχε γερά στηρίγματα στην αστική τάξη της χώρας, στους μεγάλους γαιοκτήμονες και (σε ποιούς άλλους;) στον κλήρο.

 

Φασιστικές οργανώσεις όπως η φάλλαγα, οι καρλιστές και άλλες, δρούσαν σχεδόν νόμιμα συνθέτοντας το παρακράτος της χώρας, και διαβρώνοντας ολόκληρο τον κρατικό μηχανισμό. Είχε, ακόμη,την υποστήριξη των φασιστικών καθεστώτων του εξωτερικού και αποτέλεσε μια ανοιχτή και καλά οργανωμένη επίθεση ενάντια στην Δημοκρατική Ισπανία που, για πρώτη φορά στην ιστορία της, κυβερνιόταν απ’ όλα, χωρίς εξαίρεση, τα δημοκρατικά κόμματα, επίθεση που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και σαν μια πρόβα για τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο που ακολούθησε μετά.

 



Διαδήλωση κατά των στασιαστών του Φράνκο, 
υπέρ της δημοκρατίας στο κέντρο της Μαδρίτης. Ιούλης 1936.

Τα φασιστικά σχέδια όμως δεν πέτυχαν απόλυτα. Και δεν πέτυχαν χάρη στην αυτοθυσία του Ισπανικού λαού και πάνω απ’ όλα της Ισπανικής εργατικής τάξης. Από την πρώτη στιγμή της φασιστικής επίθεσης μια γιγάντια λαϊκή κινητοποίηση αγκάλιασε ολόκληρη τη χώρα.

 

Τεράστιες διαδηλώσεις έγιναν στη Μαδρίτη, στη Βαρκελώνη, τη Βαλένθια και σ’ άλλες μεγάλες πόλεις με την κραυγή “θέλουμε όπλα”. Ο τακτικός στρατός της Δημοκρατίας σχεδόν διαλύθηκε, γιατί πάνω από το 80% των αξιωματικών του πέρασε με τους φασίστες. Αλλά από τα λαϊκά στρώματα των πόλεων και της υπαίθρου ένας άλλος στρατός άρχισε να σχηματίζεται.

 

Ήταν ο καινούργιος στρατός της Ισπανικής Δημοκρατίας που πάνω από 32 μήνες αντιμετώπισε με ηρωισμό της φασιστικές ορδές. Έτσι, η πρόβλεψη του Φράνκο και της κλίκας του πως όλα θα τελειώσουν μέσα σε λίγες μέρες, διαψεύστηκε παταγωδώς. Ύστερα από τις πρώτες τους επιτυχίες κι αφού ο δημοκρατικός λαός άρχισε ν’ ανασυντάσσεται και να περνά στην αντεπίθεση, η κατάσταση των πραξικοπηματιών άρχισε να γίνεται κρίσιμη. Οι περιοχές που είχαν καταλάβει στην μητροπολιτική Ισπανία κινδύνευαν από ώρα σε ώρα.

 

Από τη δύσκολη αυτή θέση οι φασίστες σώθηκαν χάρη σε δύο παράγοντες:

   

α) Στην άμεση βοήθεια των φασιστικών καθεστώτων της Γερμανίας και της Ιταλίας. Οι δύο δικτάτορες έδωσαν στους φασίστες του Φράνκο 1.650 αεροπλάνα, 1.150 τανκς και τεθωρακισμένα, 2.630 κανόνια, 8.800 βαριά κι ελαφριά πολυβόλα, 1.430 όλμους, πάνω από μισό εκατομμύριο τουφέκια, τεράστιες ποσότητες πυρομαχικών και 250.000 στρατιώτες, αξιωματικούς και τεχνικούς συμβούλους.

   

β) Στην “ουδέτερη” στάση των αστικών δημοκρατιών της Ευρώπης και της Αμερικής. Οι κυβερνήσεις της Αμερικής, της Γαλλίας και της Αγγλίας, ακολούθησαν την υποκριτική πολιτική της “μη επέμβασης” που στην ουσία σήμαινε αναγνώριση και ενίσχυση του φρανκικού καθεστώτος.

Η αλληλεγγύη των λαών

Αλλά αν ο Ισπανικός λαός στις πιο τραγικές στιγμές της ιστορίας του εγκαταλείφθηκε από τους εξουσιαστές του “ελεύθερου” κόσμου, δεν εγκαταλείφθηκε από τους δημοκρατικούς λαούς της γης. Στο Παρίσι, στο Λονδίνο, στη Νέα Υόρκη και σε πολλές άλλες πόλεις του κόσμου άρχισαν να σχηματίζονται επιτροπές αλληλεγγύης προς το λαό της Ισπανικής Δημοκρατίας. Χρηματικά ποσά συγκεντρώνονται από εράνους με τα οποία αγοράζονται και στέλνονται τρόφιμα, φάρμακα και όπλα. Από τη μια άκρη του κόσμου έως την άλλη, όλοι οι άνθρωποι που μέσα τους έκαιγε το ιδανικό της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, στρέψανε με κατανόηση τα βλέμματα τους και πρόσφεραν την αλληλεγγύη τους στους αγωνιζόμενους Ισπανούς.
 

Στο κάλεσμα εθελοντικής στήριξης στο μέτωπο του ένοπλου αγώνα του Ισπανικού λαού ανταποκρίθηκαν χιλιάδες πολίτες από τη Σοβιετική Ένωση, τις ΗΠΑ, τον Καναδά, την Κούβα, την Αργεντινή, τα Βαλκάνια, την Κεντρική Ευρώπη, την Αγγλία, τη Γαλλία, και πολλές άλλες χώρες του κόσμου. Βιομηχανικοί εργάτες, δάσκαλοι, αγρότες, ναυτεργάτες, ανθρακωρύχοι, γιατροί, μηχανικοί, δημοσιογράφοι, φοιτητές, άντρες και γυναίκες, απλοί άνθρωποι στρατολογήθηκαν εθελοντικά στο πλάι των ισπανών αγωνιστών. Αναρχικοί, σοσιαλιστές, κομμουνιστές και απλοί δημοκράτες, συνολικά 53.000 άνθρωποι από 53 εθνικότητες πήραν τα όπλα και πολέμησαν στην Ισπανία, με μεγαλύτερη σε αναλογία τη συμμετοχή των Γάλλων (8.000).

Οι μονάδες που συγκρότησαν οι εθελοντές πήραν το όνομα “Διεθνείς Ταξιαρχίες”.

    
Στις αρχές του Νοέμβρη του 1936, η πρώτη συγκροτημένη ταξιαρχία, η 11η (που αποτελούνταν από τα τάγματα α)“Εντγκαρ Αντρέ”, β) “Κομμούνα Παρισιού και γ) “Ντομπρόφκυ”) έφτασε στο Μέτωπο της Μαδρίτης κι έπιασε θέσεις στα πιο επικίνδυνα σημεία. “Λαέ της Ισπανίας”, έλεγε μια προκήρυξη των εθελοντών, “ήρθαμε να σε βοηθήσουμε και να υπερασπίσουμε την πρωτεύουσα σου σα να ήταν η πρωτεύουσα του καθενός μας. Η τιμή σου είναι και δική μας τιμή. Ο αγώνας σου είναι και αγώνας μας”. Και πραγματικά, κράτησαν το λόγο τους. Ο στρατός των φασιστών δεν μπόρεσε από τότε να κάνει ούτε ένα βήμα στο μέτωπο της Μαδρίτης.

Η πορεία των Διεθνών Ταξιαρχιών σ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου, είναι η ίδια η πορεία του δημοκρατικού στρατού της Ισπανίας. Όχι μονάχα στη Μαδρίτη, αλλά και σ’ όλα τα μέτωπα, Γκουανταλαχάρα, Σαραγόσα, Μπρουνέτο, Έβρο κλπ, συνέδραμαν σημαντικά στους αγώνες του Ισπανικού λαού, γράφοντας με το αίμα τους μερικές από τις λαμπρότερες σελίδες του παγκόσμιου επαναστατικού κινήματος.

Εθελοντές από την Ελλάδα

Στην Ελλάδα, κάτω από τις συνθήκες που δημιούργησε η δικτατορία του Μεταξά, οι δυσκολίες και τα εμπόδια ήταν πολλά και μεγάλα. Στο μικρό διάστημα που μεσολάβησε από το πραξικόπημα του Φράνκο έως τη δικτατορία Μεταξά (17 Ιουλίου–4η Αυγούστου), τα πράγματα φάνηκαν κάπως εύκολα για την αποστολή εθελοντών. Γι’ αυτό και αυτοί που προσφέρθηκαν αρχικά ξεπέρασαν τις 2.000. 

Μετά την 4η Αυγούστου, όμως, όλα αυτά ματαιώθηκαν. Οι νόμιμοι δρόμοι έκλεισαν, τα διαβατήρια των αριστερών κόπηκαν, από όσους φυσικά δεν συνελήφθησαν. Έμειναν μόνο οι παράνομοι δρόμοι προς το εξωτερικό, αλλά κι αυτοί ήταν εξαιρετικά επικίνδυνοι. Ωστόσο, παρά τους κινδύνους, υπήρξαν άνθρωποι που βρήκαν τον τρόπο να βγουν από τα σύνορα κι από εκεί να πάρουν το δρόμο για την Ισπανία. 

Προορισμός των εθελοντών ήταν αρχικά η Μασσαλία, όπου θα πήγαιναν δήθεν να δουλέψουν σαν εργάτες στα εκεί εργοστάσια. Μόλις έφταναν εκεί, ερχόντουσαν σε επαφή με την ελληνική οργάνωση της Μασσαλίας-που την αποτελούσαν κυρίως ναυτεργάτες- και μεταφέρονταν στην Ισπανία.
 

Ο εθελοντής μαχητής Στέφανος Τσερμέγκας γράφει: “την παραμονή της Πρωτοχρονιάς του 1937 ξεμπαρκάραμε στο λιμάνι της Χάβρης, στη Γαλλία, απ’ όπου θα περνούσαμε στην Ισπανία. Ήταν η ώρα 10 το πρωί. Μπήκαμε στο τελωνείο για να μας κάνουν έλεγχο στις βαλίτσες μας. Η σκηνή που ακολούθησε θα μου μείνει αξέχαστη. Όταν οι Γάλλοι τελωνειακοί υπάλληλοι που άνοιξαν τις βαλίτσες μας είδαν πως ήταν γεμάτες στρατιωτικά εφόδια με στολές, μπαλάσκες, παγούρια, κι άλλα διάφορα στρατιωτικά είδη, όλοι τους ξέσπασαν σ’ ένα παραλήρημα ενθουσιασμού. Σήκωσαν ψηλά τη γροθιά τους και μας χαιρέτιζαν επί πολλήν ώρα με τον καθιερωμένο εκείνη την εποχή ισπανικό αντιφασιστικό χαιρετισμό “ΝΟ ΠΑΣΑΡΑΝ”..”.

Και ο Π. Αϊβατζής, που ήταν από τους πρώτους εθελοντές: “…Η πρώτη ομάδα από Έλληνες εθελοντές, ξεκινήσαμε μαζί με μερικές εκατοντάδες αντιφασίστες από άλλες χώρες, τον Οκτώβρη του 1936, από την Γαλλία για την Ισπανία”.

Πέντε από τα στελέχη των Ελλήνων εθελοντών των Δ. Ταξιαρχιών. 
Από αριστερά: Γιάννης Σακαρέλλος, Παντ. Παντελιάς, 
Παν. Αϊβατζής, Αναγν. Δεληγιάννης και Νίκος Βαβούδης

Επίσης, αρκετοί Έλληνες της διασποράς, κυρίως από τη Γαλλία και τις ΗΠΑ, συμμετείχαν στις Διεθνείς Ταξιαρχίες. Σ΄ ένα βιβλίο που είναι γραμμένο για τη 15η Διεθνή Ταξιαρχία κι εκδόθηκε στη Μαδρίτη το 1937, ένα ολόκληρο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στους Έλληνες εθελοντές της Αμερικής. Εκεί τονίζεται η διπλή σημασία της προσφοράς τους: “η πάλη τους δεν ήταν μονάχα πάλη για τη Δημοκρατική Ισπανία, αλλά και για την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην ίδια τους τη χώρα”. 

Στην Κύπρο, παρ’ όλο που οι Άγλλοι απαγόρευσαν τον έρανο για την Ισπανία στο νησί, οι Κύπριοι κατόρθωσαν να συγκεντρώσουν από τις πόλεις και τα χωριά αρκετά χρήματα, με την πρώτη δόση που στάλθηκε το 1937 να ξεπερνά τις 4.000 λίρες. Περισσότεροι από 60 Κύπριοι από την Αγγλία και την Αμερική μετέβησαν στην Ισπανία για ν’ αγωνιστούν.
 

 Ο αριθμός των Ελλήνων εθελοντών δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί με ακρίβεια, καθώς οι συνθήκες που επικρατούσαν στη χώρα δεν έδιναν τη δυνατότητα για μια σχετική καταγραφή. Κατά προσέγγιση, λοιπόν ο Π.Αϊβάζης (βλ. “Αυγή” 12/10/75) τους υπολογίζει σε 300. Ο Γιάννης Καμπίτης (εθελοντής) δίνει τον αριθμό των 290. 

Ο ιστορικός Καρανικόλας (“Ριζοσπάστης 5/10/75) δίνει τον αριθμό των 400. Τον ίδιο αριθμό δίνει κι η κυπριακή εφημερίδα “Χαραυγή” (βλ. 2/11/75). 

Στη μεγάλη τους πλειοψηφία, οι Έλληνες εθελοντές ήταν εργάτες. Κι από αυτούς πάλι, ένας μεγάλος αριθμός, σχεδόν οι μισοί, ναυτεργάτες. Πολιτικά, οι περισσότεροι από τους Έλληνες εθελοντές ανήκαν στο Κομμουνιστικό Κόμμα, ενώ υπήρχε και μια ομάδα ελλήνων αναρχικών που έδρασε βασικά στην περιοχή της Βαρκελώνης, όπου οι Ισπανοί αναρχικοί συγκέντρωναν το μεγαλύτερο μέρος της δύναμης τους. Δεν έγινε ποτέ γνωστό αν ανάμεσα στους Έλληνες εθελοντές συμμετείχαν και γυναίκες είτε σαν μαχήτριες είτε σε άλλες βοηθητικές υπηρεσίες, όπως ήταν γυναίκες από άλλες χώρες.

Η δράση των ελλήνων εθελοντών στην Ισπανία

Το μεγαλύτερο μέρος των Ελλήνων εθελοντών πολέμησε από τις αρχές του 1937 στις γραμμές της 15η Διεθνούς Ταξιαρχίας και ιδιαίτερα στο βαλκανικό τάγμα “Γ. Δημητρώφ”. Αλλά ήταν σκορπισμένοι σ’ όλους τους λόχους. 

Με το πέρασμα του καιρού, στα μέσα του 1937, συγκροτήθηκε ελληνικός λόχος, διοικητής του οποίου ανέλαβε ο Γιάννης Παντελιάς, ξυλουργός, με το ψευδώνυμο Γιάννης Μαργαρίτης, υποδιοικητής ο Αναγνώστης Δεληγιάννης, καπνεργάτης, με το ψευδώνυμο Γιάννης Σιγανός και πολιτικός επίτροπος ο Κυριάκος Στεφόπουλος, σιδηροδρομικός, με το ψευδώνυμο Δημήτρης Πέρρος. Στο λόχο δόθηκε το όνομα “Ρήγας Φεραίος”, το όνομα δηλαδή του μεγάλου οραματιστή της Βαλκανικής Ομοσπονδίας. Για κάποιο διάστημα ο λόχος ονομαζόταν και “Ζαχαριάδης”. Πάντως, πολλοί Έλληνες παρέμειναν στις μονάδες στις οποίες αγωνίζονταν και δεν μετατάχθησαν στον ελληνικό λόχο.
 

Ομάδα εθελοντών, ίσως στο Αλμπαθέτε, 
σ’ ένα διάλειμμα πολεμικών ασκήσεων. 
Στην άκρη δεξιά (με το σακάκι ριχτό στην πλάτη) 
διακρίνεται ο Νίκος Βαβούδης (1906-1951), 
κομματικό στέλεχος του ΚΚΕ. 
Ασυρματιστής στις παράνομες κομματικές οργανώσεις 
στην μετεμφυλιακή Αθήνα, 
 εντοπίστηκε από την Ασφάλεια τον Νοέμβριο του 1951 
στην κρύπτη με τους ασυρμάτους 
και αυτοκτόνησε για να αποφύγει την σύλληψη.

Ο ελληνικός λόχος, μέρος της 15ης Διεθνούς Ταξιαρχίας, συμμετείχε στη μάχη του Μπρουνέτ, όπου αποτέλεσε τη δύναμη κρούσης και κατέλαβε τη μικρή πόλη Βιλιανουέβα-ντε-λα-Κανιάντα, έπειτα από τρεις εβδομάδες μάχης. Οι απώλειες της ταξιαρχίας ήταν τεράστιες, καθώς χάθηκαν σχεδόν οι μισοί αγωνιστές. 

Οι απώλειες των Ελλήνων δεν κατορθώθηκε να εξακριβωθούν, όμως αν λάβουμε υπόψη μας γενικά εκείνες της ταξιαρχίας, θα πρέπει να ήταν αρκετές. Ανάμεσα στους σκοτωμένους είναι ο κύπριος Αχιλλέας Κανάρης, τότε 35 ετών και ο Χιώτης Δημήτρης Ραπίτης, που σύμφωνα με τον συμπολεμιστή του Κώστα Μακρινό έπεσε μαχόμενος πάνω στο πολυβόλο του, καλύπτοντας την υποχώρηση των μαχητών της μονάδας του.

  Άλλη μάχη του ελληνικού λόχου ήταν αυτή στο Μπελσίτ, όπου στόχος ήταν η κατάληψη της Σαραγόσα, που την κατείχαν οι φασίστες. Η επίθεση άρχισε στις 24 Αυγούστου με πρώτο στόχο το Μπελσίτ, μια μικρή αλλά καλά οχυρωμένη πόλη. Σε μια από τις αντεπιθέσεις των φασιστών, το τάγμα Δημητρώφ και ιδιαίτερα ο ελληνικός λόχος έπαθαν πανωλεθρία. Στη μάχη αυτή σκοτώθηκε και ο διοικητής του λόχου Παντελιάς, όπως κι ο πολιτικός επίτροπος Στεφόπουλος, που άφησαν τη ζωή τους πάνω στα πολυβόλα, περικυκλωμένοι από στρατιώτες του Φράνκο. 
Διοικητής του λόχου ανέλαβε τότε ο υποδιοικητής Δεληγιάννης που με όσους αγωνιστές έμειναν όρθιοι, συνέχισαν τις μάχες με αυταπάρνηση και ηρωϊσμό “υπερασπιζόμενοι όχι μόνο τη δημοκρατία της Ισπανίας, αλλά με την πεποίθηση ότι μαχόμενοι υπεράσπιζαν τη δημοκρατία όλου του κόσμου, μα και της πατρίδας τους”. Ύστερα από σκληρές μάχες, το Μπελσίτ καταλήφθηκε οριστικά στις 8 Σεπτέβρη.

Τρεις Ελληνοκύπριοι αγωνιστές των Δ. Ταξιαρχιών. 
Από αριστερά: Κώστας Χρυσοστόμου, (από Λάρνακα), 
Κώστας Λαπηδιώτης (από Λάπηδο) 
και Σπύρος Παντελίδης (από Βαρώσι). 
Ο τελευταίος σκοτώθηκε στο Μπέλσιτ στις 10 Μαρτίου 1938

Ο ελληνικός λόχος, επίσης, συμμετείχε στην κατάληψη της περιοχής Τερουέλ το Δεκέβρη του 1937. Μάλιστα, ένας από τους πρώτους που μπήκαν στην πόλη της Τερουέλ ήταν ο Έλληνας αξιωματικός τανκίστας Μηνάς Θωμαίδης, από τον Πόντο. Στις αρχές του Μάρτη του 1938, οι φασίστες ύστερα από σφοδρό αεροπορικό βομβαρδισμό (παραχώρηση των ναζί στους φασίστες), επιτέθηκαν στο μέτωπο της Αραγώνας. Τα δημοκρατικά στρατεύματα, καταπονημένα από τις συνεχείς μάχες και χωρίς πολεμικό υλικό πια, άρχισαν να υποχωρούν. 

Η 15η Διεθνής Ταξιαρχίας ήταν κι η τελευταία αντιφασιστική μονάδα που εγκατέλειψε συντεταγμένα την ερειπωμένη πολιτεία με μεγάλες, όμως, απώλειες. Τουλάχιστον 11 Κύπριοι έχασαν τη ζωή τους, ενώ δύο Έλληνες αγωνιστές πιάστηκαν αιχμάλωτοι και εκτελέστηκαν επί τόπου διότι, σύμφωνα με δραπετεύσαντες, αρνήθηκαν να φωνάξουν “ζήτω ο στρατηγός Φράνκο”. Στην περιοχή της Καντέσας, οι Έλληνες σκοτωμένοι ξεπερνάνε τους 20, ενώ οι τραυματίες είναι δεκάδες.

     
Προς τιμήν των Ελλήνων αγωνιστών των Διεθνών Ταξιαρχιών, έγινε εκδήλωση στη Βαρκελώνη, όπου πήραν μέρος όχι μόνο οι Έληνες αντιφασίστες, που βρίσκονταν εκεί, τραυματίες οι περισσότεροι, αλλά κι αρκετοί ναυτικοί που είχαν έρθει στο λιμάνι με εφόδια για την Δημοκρατική Ισπανία. Ο υπεύθυνος Ισπανός στην προφώνηση του είπε μεταξύ άλλων:

     “…Στο πρόσωπο σας βλέπουμε τη ζωντανή δημοκρατική αντιφασιστική Ελλάδα που αγωνίζεται ενάντια στον κοινό μας εχθρό, το φασισμό, για τη δημοκρατία, την ανεξαρτησία και την προκοπή των λαών μας…”

Σάββας Παλές: Ένας Έλληνας εθελοντής στον Ισπανικό εμφύλιο

Η αποχώρηση

“…ο αποχαιρετισμός στους ήρωες των Διεθνών Ταξιαρχιών, παρά τη γιορτινή ατμόσφαιρα στην οποία έγινε ήταν ψυχρός και μελαγχολικός. Η καρδιά γέμιζε πίκρα βλέποντας εκείνους τους ήρωες να περνούν στη μεγάλη “αβενιάδα” της Βαρκελώνης που είχε οργανωθεί ο λαϊκός αποχαιρετισμός. Σκεφτόμασταν την τύχη μας και την τύχη αυτών των ανθρώπων, που πολλοί δεν μπορούσαν να γυρίσουν στις χώρες τους, γιατί εκεί επικρατούσε ο φασισμός. Ήταν ήρωες σημαδεμένοι με τη συμμετοχή τους στον πόλεμο της Ισπανίας, που η διπλωματία της μη επέμβασης τους έβαζε υπό κατηγορία σαν λεπρούς, τους καταδίωκε, τους παρέδιδε στην αστυνομική παραφροσύνη, τους έκλεινε σε ειδικά στρατόπεδα παραδίνοντας τους τελικά στον Χίτλερ και τον Μουσολίνι”
(βλ.”Απομνημονεύματα της Πασιωνάρια” Αυγή, 25/05/63)

Και ήταν στ’ αλήθεια αρκετοί εκείνοι που δεν είχαν που να πάνε. Κι ανάμεσα τους, οι Έλληνες, όσοι μείνανε ζωντανοί. Εξαίρεση αποτελέσανε οι Έλληνες της Αμερικής και της Αγγλίας που ξαναγύρισαν εκεί. Οι υπόλοιποι μείνανε στην Ισπανία μέχρι το τέλος και πέρασαν στο γαλλικό έδαφος μετά την κατάρρευση, αφού πρώτα δώσανε μαζί με τους Ισπανούς αντιφασίστες τις τελευταίες μάχες στην Καταλωνία, δίνοντας έτσι την δυνατότητα σε εκατοντάδες χιλιάδες γυναικόπεδα και τραυματίες να περάσουν τα σύνορα.

Από τα στοιχεία που κατορθώθηκε να συγκεντρωθούν, τα γνωστά ονόματα των Ελλήνων που σκοτώθηκαν στο ισπανικό εμφύλιο πόλεμο είναι 53, από τους οποίους 2 αγνοούμενοι. Απ’ ότι φαίνεται, όμως, ξεπερνούν τους 100. Οι Έλληνες νεκροί αντιφασίστες είναι οι πρωτοπόροι στις εκατοντάδες χιλιάδες των αγωνιστών που σκοτώθηκαν στη συνέχεια στα βουνά, στις πόλεις και στα εκτελεστικά αποσπάσματα, πολεμώντας τον ντόπιο και διεθνή φασισμό.

Πηγή: Μ. Παλαιολογοπούλου, Ελληνες αντιφασίστες εθελοντές στον Ισπανικό εμφύλιο Πόλεμο, Αθήνα 1979.

Διαβάστε ακόμα: 

• Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος 1936-1939, εφημερίδα Ριζοσπάστης   

• Έλληνες αντιφασίστες στον Ισπανικό εμφύλιο, ιστοσελίδα txs

• 18 Ιουλίου 1936: Αρχίζει ο Ισπανικός εμφύλιος πόλεμος, ιστοσελίδα Imerodromos 

• Ισπανικός Εμφύλιος - Οι Έλληνες μαχητές των ΔΙΕΘΝΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΙΩΝ 

http://tsak-giorgis.blogspot.com/2016/07/blog-post_634.html