Mύθος και κοινωνική πραγματικότητα

Ζήσης Δ. Παπαδημητρίου

Οι καταβολές του μύθου θα πρέπει να αναζητηθούν στις προϊστορικές τροφοσυλλεκτικές-κυνηγητικές κοινωνίες και συγκεκριμένα στη σχέση του πρωτόγονου ανθρώπου με το φυσικό του περιβάλλον.  

Οι απόψεις σχετικά με την έννοια και τη σημασία του μύθου διίστανται. Από τη σκοπιά της ανθρωπολογίας, ο James Frazer (1854-1941) π.χ. αντιμετωπίζει το μύθο ως την προσπάθεια του πρωτόγονου ανθρώπου να κατανοήσει και να ερμηνεύσει το φυσικό του περιβάλλον[2].

Την ίδια περίπου άποψη εκφράζει και ο Bronislaw Malinowski (1884-1942), καθώς θεωρεί και ο ίδιος ότι ο μύθος αποτελεί την επιστήμη των πρωτόγονων κοινωνιών[3]. Στο μύθο, επισημαίνει, συνυπάρχουν ιερουργικά και πρακτικά στοιχεία, τουτέστιν η θρησκεία συναντάται με την κοινωνική πραγματικότητα της καθημερινής ζωής του πρωτόγονου ανθρώπου.

Ο Claud Levi-Strauss (1908-2009), μελετώντας τη σκέψη των λαών που δεν είχαν ανακαλύψει ακόμη τη γραφή, στη γνωστή του μελέτη «Η άγρια σκέψη» τονίζει ότι ο μύθος πρέπει να αναλυθεί γλωσσολογικά, προκειμένου να αποκαλυφθούν τόσο οι συνθήκες εμφάνισής του όσο και η λειτουργία του ως συνδετικού κρίκου μεταξύ φύσης και πολιτισμού.

Για τον ψυχαναλυτή Sigmund Freud (1856-1939) καθώς και για τον  ψυχολόγο Carl Jung(1875-1961), οι μύθοι είναι κατασκευές του ανθρώπινου υποσυνείδητου και ως τέτοιοι πρέπει να αντιμετωπίζονται. Σύμφωνα με τη σύγχρονη ψυχολογία, ο μύθος  νοηματοδοτεί γεγονότα με κοινωνική σημασία, ανεξάρτητα από τα αν είναι αληθινά ή φανταστικά[4]. Ως εκ τούτου σημασία δεν έχει αν ένας μύθος εμπεριέχει αλήθειες ή όχι, αλλά το αν και σε ποιο βαθμό ένας λογικός άνθρωπος τον εκλαμβάνει ως αληθινό.

Με απλά λόγια: ένας μύθος γίνεται αληθινός για ένα πρόσωπο, εφόσον δεν αμφισβητείται η αλήθεια του γεγονότος στο οποίο ο συγκεκριμένος μύθος αναφέρεται.

Δισεκατομμύρια άνθρωποι πιστεύουν στην αλήθεια της ύπαρξης του Θεού, όχι γιατί υπάρχουν συγκεκριμένα στοιχεία που επιβεβαιώνουν την ύπαρξή του, αλλά γιατί έτσι μπορούν πιο εύκολα να αντιμετωπίζουν τις αντιξοότητες της ζωής και πάνω απ’ όλα να συμβιβάζονται με το αναπόφευκτο του θανάτου.

Ο μύθος,  αποτελεί βασικό εργαλείο στη διαδικασία κατάκτησης της γνώσης από τον άνθρωπο και με την έννοια αυτή δεν είναι φαντασία, δηλαδή μια εξωπραγματική αφήγηση που δεν έχει σχέση με την  αλήθεια.

Οι μύθοι, λοιπόν, εκφράζουν τις εμπειρίες των ανθρώπων στην προσπάθειά τους να κατανοήσουν και να ερμηνεύσουν τον κόσμο που τους περιβάλλει. Τα όρια μεταξύ μύθου και πραγματικότητας είναι ασαφή, καθότι υπάρχουν μύθοι όπου τα πρόσωπα π.χ. είναι ιστορικά, ενώ σε άλλους ανήκουν στο χώρο της φαντασίας.

Συνοπτικά, ο μύθος αποτελεί προσπάθεια ερμηνείας της σχέσης μεταξύ πρωτόγονου ανθρώπου και φυσικών δυνάμεων, συμβολικό τρόπο προσέγγισης και αντιμετώπισης των κινδύνων καθώς και καταγραφή πρώϊμων ιστορικών γεγονότων.

Υπάρχει, μάλιστα, μεγάλη ποικιλία μύθων όπως μύθοι κοσμογονικοί και κοσμολογικοί, θεογονικοί, εσχατολογικοί, σωτηριολογικοί, ιστορικοί, πολιτιστικοί κλπ., γεγονός που επιβεβαιώνει πως όλοι οι λαοί και σε όλες τις εποχές χρειάστηκαν το μύθο, στη μακροχρόνια διαδικασία εξοικείωσή τους με τον κόσμο.

Στην αρχαία Ελλάδα π.χ. ο μύθος  βοήθησε τον άνθρωπο στην προσπάθειά του να ερμηνεύσει φυσικά φαινόμενα όπως οι πλημμύρες, οι σεισμοί κλπ.. Όπως σωστά  έχει επισημανθεί, οι μύθοι του Ηρακλή παραπέμπουν σε εγγειοβελτιωτικά έργα (Λερναία Ύδρα, Στυμφαλίδες Όρνιθες, Στάβλοι του Αυγεία κλπ.). ‘

Άλλωστε, σύμφωνα με το μύθο, ο Ηρακλής είναι αυτός που απελευθέρωσε τον αλυσοδεμένο στον Καύκασο Προμηθέα, ο οποίος, παραβαίνοντας τις εντολές των θεών, δώρισε τη φωτιά στον άνθρωπο, ανοίγοντάς του έτσι το δρόμο για την κατάκτηση της φύσης, γι’ αυτό και θεωρείται, δικαίως, πατέρας του σύγχρονου τεχνολογικού πολιτισμού.

  Ως φιλολογικό είδος, ο μύθος αποτελεί είδος αφήγησης σχετικά με την προέλευση του ανθρώπου και τη σχέση του με κοσμολογικά και κοσμογονικά φαινόμενα, τα οποία και αποδίδει σε υπερφυσικές δυνάμεις, τις οποίες και θεοποιεί, καθότι στερούμενος γνώσης, αδυνατεί να τα συλλάβει με βάση τη λογική. Από θρησκειολογική άποψη, ο μύθος συνδέεται άμεσα με το θεϊκό στοιχείο, θεωρείται δε τόσο αληθινός όσο και ιερός.

Παρά τις  προσπάθειες αποειδωλοποίησης που καταβάλλουν τα κυρίαρχα θρησκευτικά δόγματα, ο μύθος, ακόμη και στις πιο ακραίες μορφές του, συνυφασμένος με μια ειδική εκδοχή του λόγου, παραμένει συνεκτικός κρίκος της επικρατούσας αντίληψης για τη θεϊκή προέλευση του κόσμου, καθοριστικής σημασίας για τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση αλλά και με την κοινωνία.

Στην εποχή μας και ειδικότερα στις αναπτυγμένες κοινωνίες της Δύσης, ο λόγος υπό τη μορφή της γνώσης και των τεχνολογικών της εκφάνσεων, έχει κυριολεκτικά εκτοπίσει κάθε μυθικό στοιχείο με την παραδοσιακή σημασία του όρου, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν υφίστανται και σήμερα μύθοι αποπροσανατολιστικού και χειραγωγικού χαρακτήρα στην υπηρεσία μιας κοινωνικής πραγματικότητας υποταγμένης πλήρως στη λογική εξυπηρέτησης οικονομικών και εξουσιαστικών συμφερόντων.

Κοιτίδα του μύθου και της μυθολογίας του δυτικού πολιτισμού θεωρείται η Αρχαία Ελλάδα. Ειρήσθω εν παρόδω, η ταύτιση μύθου και μυθολογίας είναι λαθεμένη, καθώς η πρώτη έννοια υποδηλώνει αυτοδύναμη αφήγηση ενώ η δεύτερη διασύνδεση με συνεκτικό τρόπο επιμέρους μύθων με αντικείμενο την πορεία εξέλιξης και τα βιώματα ενός λαού, είτε αυτά αναφέρονται σε φανταστικά είτε σε πραγματικά γεγονότα. 

Εκείνο, ωστόσο, που προέχει στην κατανόηση της σημασίας του μύθου σε όλες τις εποχές είναι ο διδακτικός του χαρακτήρας, άποψη την οποία, παρά τις επιμέρους διαφορές, ασπάσθηκε το σύνολο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. 

Η  ελληνική μυθολογία, όπως πολύ σωστά έχει επισημανθεί, αποτελεί «την κρυπρογραφημένη προϊστορία των πρώτων Ελλήνων» (Ηλίας Μαριολάκος).

Το ελληνικό πνεύμα δεν περιορίστηκε απλά και μόνον στην καταγραφή των μυθολογικών στοιχείων. Επεξεργάστηκε με βάση τη λογική τις μυθικές παραστάσεις, πράγμα που σημαίνει πως συνέδεσε το μύθο με το λόγο, πράξη που συνέβαλε τα μέγιστα  στην εξέλιξη του ελληνικού στοχασμού, ενισχύοντας στο έπακρο τη δημιουργική του δύναμη.

Με τον τρόπο αυτό, ο μύθος, σε  συνδυασμό με το λόγο, άνοιξε τις πύλες στην ανθρώπινη γνώση, για να τη φέρει κοντά στη μοναδική αντίληψη για τους θεούς, εξανθρωπίζοντας τις συμπεριφορές τους και εξομαλύνοντας έτσι τους διαύλους επικοινωνίας μεταξύ ανθρώπων και θεών.

Ό,τι συμβαίνει στην ανθρώπινη κοινωνία, το συναντάει κανείς και στις σχέσεις μεταξύ των θεών καθώς και στις σχέσεις μεταξύ θεών και ανθρώπων. Δεν είναι δηλαδή τυχαίο το γεγονός της ύπαρξης μυθικών προσώπων και ηρώων γεννημένων από τη συνεύρεση θεών και ανθρώπινων υπάρξεων.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει στην Αρχαία Ελλάδα η αντιπαράθεση μεταξύ ποιητών και σοφιστών από τη μια και φιλοσόφων από την άλλη σε ό,τι αφορά το ρόλο και τη σημασία του μύθου. Ενώ για τους ποιητές και για τους σοφιστές ο μύθος συνδέεται άμεσα με το λόγο και λειτουργεί ως εκ τούτου ως εργαλείο πειθούς, οι φιλόσοφοι  αρνούνται την ύπαρξη αλήθειας στο μύθο καθώς και τη σχέση του με το λόγο.

Η διαμάχη μύθου και λόγου βρήκε την φιλοσοφική της έκφραση στην αλληγορία του Σπηλαίου στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα. Ο άνθρωπος διακατέχεται από παραισθήσεις και αυταπάτες, γι’ αυτό και δεν μπορεί να γνωρίσει την αλήθεια, καθώς εκλαμβάνει τις ψευδαισθήσεις ως πραγματικότητα.

Οι στωϊκοί φιλόσοφοι πάλι εκφράζουν την άποψη πως οι μύθοι δεν έχουν κυριολεκτική σημασία. Αποτελούν αλληγορικές αφηγήσεις, χρήσιμες ωστόσο για την καθημερινότητα των ανθρώπων.

Η επίδραση των μύθων στην εξέλιξη του ανθρώπου υπήρξε  καταλυτική και μάλιστα σε μια εποχή, όταν το μοναδικό κίνητρο για δράση ήταν η ανάγκη, η οποία και διέγειρε τη φαντασία του. Η λατρεία της φύσης π.χ. λειτούργησε ως μεταφορικός ιμάντας  για την ανακάλυψη του Θείου. Μέσα από τη μυθολογία, αυτήν την πρώτη συνένωση αναζήτησης και έρευνας, ο άνθρωπος έγινε κοινωνός του σύμπαντος.

Ας έρθουμε όμως στην εποχή μας. Η έννοια του μύθου έχει απολέσει τον ηθοπλαστικό της χαρακτήρα, υποδηλώνοντας κάτι που μπορεί να είναι αλήθεια, συνήθως  όμως αποδεικνύεται ότι το συγκεκριμένο γεγονός δεν έχει καμιά σχέση με την κοινωνική πραγματικότητα ή αν έχει υποκρύπτει δόλο και δεν ανταποκρίνεται στην αλήθεια ή ότι ανταποκρίνεται μόνον κατά τι στην αλήθεια.

Στις μέρες μας κυκλοφορούν αμέτρητοι μύθοι, οι οποίοι και λειτουργούν ως μορφές «συμβολικής βίας» (Pierre Bourdieu), με σκοπό την παραπλάνηση  και χειραγώγηση των ανθρώπων και στόχο την διαστρέβλωση της αλήθειας και την απόκρυψη της πραγματικότητας στην υπηρεσία ιδίων συμφερόντων.

«Μύθος και πραγματικότητα» είναι ο συνήθης τίτλος μελετών, άρθρων και ομιλιών υποδηλώνοντας πως οι οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές, πολιτιστικές κλπ. καταστάσεις που βιώνουμε δεν ανταποκρίνονται στην αλήθεια και ως εκ τούτου εγκυμονούν κινδύνους για τους ανθρώπους.

Αυτό βέβαια δεν σημαίνει πως εμείς οι καθημερινοί άνθρωποι έχουμε απαλλαγεί από τις ψευδαισθήσεις, αρνούμενοι να δεχτούμε το ψέμα και την συνειδητή παραπλάνηση, στάση ζωής που επιτρέπει στους έχοντες και κατέχοντες να αδιαφορούν με προκλητικό τρόπο για τους «ταπεινούς και καταφρονεμένους» (Fanon) αυτού του κόσμου που δεν έχουν «μοίρα στον ήλιο» αλλά ούτε και την τύχη να παρηγορηθούν, εναποθέτοντας τις ελπίδες τους στη λειτουργία του μύθου που στάθηκε συμπαραστάτης στον αγώνα του ανθρώπου για την κατάκτηση της γνώσης και γιατί όχι της ευτυχίας!

Ζήσης Δ. Παπαδημητρίου

(Mύθος και κοινωνική πραγματικότητα[1])

***

[1] Εισήγηση στο 6ο Φεστιβάλ Αφήγησης Ολύμπου  στην Καλλιπεύκη Λάρισας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίαςμε θέμα «Μύθος και πραγματικότητα».

[2] James Frazer, The golden Bough, 1890

[3] Bronislaw Malinowski, Myth in primitive psychology, Norton, London 1926

[4] M. Edelman, Political language : Words that succeed and political that fail, Academic Press, New York 1977.

http://tvxs.gr/news/politismos/mythos-kai-koinoniki-pragmatikotita-toy-zisi-d-papadimitrioy