Η διανόηση υπό τη μαρξιστική οπτική και ο ρόλος της σήμερα ΜΕΡΟΣ ΙΙ

του Βασίλη Λιόση

....συνέχεια του πρώτου μέρους

V. Ο ρόλος της διανόησης σήμερα

Στην εξέλιξη του καπιταλισμού θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τρεις τύπους εργατών και διανοούμενων που ο ένας διαδέχεται χρονικά τον άλλο. Στην πρώτη καπιταλιστική περίοδο συναντάμε έναν τύπο εργάτη που ακόμη διατηρεί ορισμένα στοιχεία  του επαγγελματία χειροτέχνη, άρα ενός εργάτη που διατηρεί και πνευματικές λειτουργίες, ενώ η διανόηση είναι ακόμη έξω από την παραγωγή.  Στη δεύτερη περίοδο με τη μαζική μηχανοποίηση συναντάμε το μαζικό εργάτη ο οποίος ασκεί κατ’ εξοχήν ανειδίκευτη εργασία, ενώ ένα τμήμα της διανόησης εντάσσεται στην παραγωγή.
Στην τρίτη περίοδο, την εποχή της «γενικής διάνοιας»[1] και της γενικευμένης εμπορευματοποίησης, μεγάλο τμήμα της εργατικής τάξης εξειδικεύεται, όλο και λιγότερο εργάζεται χειρωνακτικά και όλο και περισσότερο πνευματικά, ενώ ένα μεγάλο τμήμα της διανόησης εντάσσεται στην παραγωγή έχοντας όχι τα χαρακτηριστικά του ολοκληρωμένου επιστήμονα αλλά του εξειδικευμένου τεχνοκράτη[2].

Μήπως, όμως, η βαρύνουσα σημασία της πνευματικής εργασίας «αποϋλοποιεί» την εργασία και σηματοδοτεί το τέλος της εργατικής τάξης; Κι έτσι με το τέλος της εργατικής τάξης, μήπως μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μεγάλο τμήμα της διανόησης δεν εντάσσεται τελικά στην εργατική τάξη; Το ερώτημα αυτό αποτελεί ένα από τα πλέον διαδεδομένα αστικά ιδεολογήματα των τελευταίων ετών. Διατυπώθηκε σε διάφορες παραλλαγές από το Ρίφκιν και τον Τόφλερ[3] και στα καθ’ ημάς από τον Ανδρέα Ανδριανόπουλο[4]. Τα κύρια χαρακτηριστικά του ιδεολογήματος είναι τα εξής: Η «πληροφοριοποίηση» της παραγωγής (είσοδος Η/Υ και αυτοματοποίηση) διευρύνεται συνεχώς. Επομένως, διευρύνεται και η πνευματική εργασία. Όμως, η πνευματική εργασία συνεπάγεται απουσία εκμετάλλευσης, αφού η πληροφορία και η γνώση είναι άυλα εμπορεύματα. Όλα αυτά τελικά συνεπάγονται τη συρρίκνωση της εργατικής τάξης που τείνει να εξαφανιστεί.

Είτε εξαιτίας των ανεπαρκειών της αστικής ανάλυσης, είτε συνειδητά και σχεδιασμένα, αυτές οι αναλύσεις υποπίπτουν σε σοβαρά θεωρητικά λάθη. Αν εκχυδαΐσουμε την έννοια του εργάτη, θεωρώντας πως είναι ο τύπος με την τραγιάσκα που κάνει μονότονες κι επαναλαμβανόμενες κινήσεις στην αλυσίδα παραγωγής όπως ο Τσάρλι Τσάπλιν στουςΜοντέρνους Καιρούς, τότε τα σχήματα των αστών δεν απέχουν από την πραγματικότητα. Αλλά εδώ βρίσκεται το λάθος. Ο εργάτης σύμφωνα με την προσέγγιση του Λένιν είναι αυτός που δεν έχει στα χέρια του μέσα παραγωγής, που λαμβάνει το εισόδημά του με τη μορφή μισθού και το ύψος του μισθού του επαρκεί οριακά ή δεν επαρκεί για την αναπαραγωγή της εργατικής του δύναμης, που δεν έχει διευθυντικό ρόλο στην παραγωγή. Αυτό δεν έχει να κάνει με το αν εργάζεται πνευματικά ή χειρωνακτικά. Δεύτερον, ό,τι και να συμβεί στον καπιταλισμό, προφανώς και δε θα σταματήσει η παραγωγή υλικών προϊόντων. Το γεγονός ότι συχνά προτιμάται η τοποθέτηση κεφαλαίων σε μη υλικές σφαίρες, έχει να κάνει με την αποκόμιση περισσότερων κερδών και την προσπάθεια να αντιρροπησθεί η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους, αλλά αυτό είναι ζήτημα άλλης τάξης. Τρίτο, μια σειρά «άυλων» προϊόντων, όπως π.χ. τα προγράμματα για τους Η/Υ μόνον  άυλη μορφή δεν έχουν. Τέταρτο, η εργασία στη σφαίρα της υλικής παραγωγής δεν είναι απαραίτητη προϋπόθεση για να χαρακτηριστεί ένας εργάτης ως παραγωγικός. Και τι σημαίνει παραγωγικός; Ο Μαρξ έγραφε πως «Παραγωγικός είναι μονάχα ο εργάτης εκείνος που παράγει υπεραξία για τον κεφαλαιοκράτη ή που εξυπηρετεί την αυτοαξιοποίηση του κεφαλαίου»[5]. Παράλληλα δίνει τον ορισμό και της μη παραγωγικής εργασίας και του μη παραγωγικού εργάτη: «[…] Κάθε παραγωγικός εργάτης είναι μισθωτός, αλλά για αυτό δεν είναι κάθε μισθωτός εργάτης παραγωγικός εργάτης. Κάθε φορά που αγοράζεται η εργασία, για να καταναλωθεί σαν αξία χρήσης, σανυπηρεσία και όχι για να τεθεί σαν ζωντανός συντελεστής στη θέση της αξίας του μεταβλητού κεφαλαίου και να ενσωματωθεί στο καπιταλιστικό προτσές παραγωγής, η εργασία δεν είναι παραγωγική εργασία και ο μισθωτός εργάτης δεν είναι παραγωγικός εργάτης. […]»[6] (οι υπογραμμίσεις στο πρωτότυπο).

Με το μαρξικό ορισμό του παραγωγικού εργάτη ανακύπτει αυτομάτως το εξής ερώτημα: Ο ορισμός του Μαρξ αφορά στη σφαίρα της υλικής παραγωγής και μόνο; Ο ίδιος φροντίζει να απαντήσει σε αυτό με παραδείγματα: «[…] Μια τραγουδίστρια που τραγουδά σαν το πουλί είναι ένας μη παραγωγικός εργάτης. Όταν πουλάει το τραγούδι της για χρήμα, γίνεται ως προς αυτό μισθωτός εργάτης ή πουλητής εμπορεύματος. Αλλά η ίδια η τραγουδίστρια, προσλαμβανόμενη από έναν entrepreneur (επιχειρηματία), που τη βάζει να τραγουδά για να κάνει χρήματα, είναι ένας παραγωγικός εργάτης, γιατί παράγειαπευθείας κεφάλαιο. Ένας δάσκαλος που διδάσκει άλλους, δεν είναι παραγωγικός εργάτης. Αλλά ένας δάσκαλος που έχει προσληφθεί ως μισθωτός εργάτης σε ένα ινστιτούτο μαζί με άλλους, για να αξιοποιήσει μέσα από την εργασία του το χρήμα του επιχειρηματία του knowledge mongering institution (ιδρύματος που νομισματοποιεί τη γνώση) είναι ένας παραγωγικός εργάτης […]»[7] (η υπογράμμιση στο πρωτότυπο).

Η παραπάνω επισήμανση του Μαρξ είναι κρίσιμη προκειμένου να βγάλουμε συμπεράσματα και για το σήμερα. Η διανόηση σήμερα στην πλειονότητά της όχι μόνο ανήκει στην εργατική τάξη, αλλά ανήκει και στην κατηγορία του παραγωγικού εργάτη. Έτσι, μέσα από μια διαδικασία προλεταριοποίησης της διανόησης και διανοουμενοποίησης του προλεταριάτου, η διανόηση σήμερα έχει διπλό ρόλο. Ο ένας ρόλος της πηγάζει από την ίδια την ταξική θέση. Αφού στην πλειονότητά της ανήκει στην εργατική τάξη, ιστορική της αποστολή είναι η απελευθέρωση της τάξης της και των υπόλοιπων καταπιεζόμενων στρωμάτων. Από την άλλη, η λενινιστική προτροπή για εισαγωγή της επαναστατικής συνείδησης από έξω, τη βαραίνει και σήμερα. Ο Λένιν αναφερόμενος στην εποχή του γράφει: «Είπαμε, ότι δεν μπορούσε να υπάρχει ακόμασοσιαλδημοκρατική συνείδηση (σ.σ. ο Λένιν αναφέρεται στην επαναστατική σοσιαλδημοκρατία και όχι στη σοσιαλδημοκρατία με την μετέπειτα έννοια) μέσα στους εργάτες. Η συνείδηση αυτή μπορούσε να έρθει μόνο σε αυτούς απ’ έξω. Η ιστορία όλων των χωρών δείχνει, ότι η εργατική τάξη αποκλειστικά με τις δικές της δυνάμεις δεν είναι σε θέση να αναπτύξει παρά μόνο μια τρεϊντγιουνιονιστική συνείδηση, δηλ. την πεποίθηση ότι είναι ανάγκη να ενωθεί σε σωματεία, να κάνει αγώνα ενάντια στα αφεντικά, να παλεύει για να αποσπάσει από την κυβέρνηση τον άλφα ή το βήτα απαραίτητο νόμο για τους εργάτες κτλ. Η διδασκαλία όμως του σοσιαλισμού αναπτύχτηκε από τις φιλοσοφικές, ιστορικές και οικονομικές θεωρίες, που τις επεξεργάστηκαν οι μορφωμένοι εκπρόσωποι των εύπορων τάξεων, η διανόηση […]»[8] (οι υπογραμμίσεις στο πρωτότυπο).

Την εποχή που διατύπωνε αυτή τη θέση ο Λένιν, το ποσοστό της διανόησης ήταν σαφώς μικρότερο από ό,τι σήμερα, ενώ μικρότερο σε σχέση με το σήμερα ήταν και το ποσοστό της διανόησης που ήταν ενταγμένο ή έτεινε να ενταχθεί στην εργατική τάξη. Αυτό σημαίνει πως η παρατήρηση του Λένιν, όχι μόνο δεν αναιρείται αλλά αποκτά πολλαπλή ισχύ, αφού ο ρόλος του «εισαγωγέα» συνείδησης στην εργατική τάξη ανατίθεται σε τμήμα της και όχι απαραίτητα σε έναν εξωτερικό παράγοντα. Τα θεωρητικά εφόδια της διανόησης που προέρχονται από τα πανεπιστημιακά ιδρύματα, τα μεταπτυχιακά, τη συνεχή πνευματική ενασχόληση, δίνουν τη δυνατότητα στην εργατική διανόηση (χωρίς καθόλου να αποκλείεται και η μη εργατική) να απομυθοποιήσουν τους αστικούς μύθους πάσης φύσεως, να απομυστικοποιήσουν την καπιταλιστική παραγωγή, να δείξουν πως πέρα από το σύγχρονο τρεϊντγιουνιονισμό[9] ο οποίος έχει όρια, υπάρχει και ο επαναστατικός δρόμος. Επομένως, ο κοινωνικός ρόλος της διανόησης και ειδικά της εργατικής διανόησης είναι ιδιαίτερα κρίσιμος και απαραίτητος για τη ριζοσπαστικοποίηση των ευρύτερων τμημάτων της εργατικής τάξης. Η εργατική διανόηση είναι πλέον επιφορτισμένη με ένα διπλό ρόλο: τόσο αυτόν της απελευθέρωσης της τάξης της, όσο και του διαφωτιστή της.

Παράλληλα, προς αποφυγή ωραιοποιήσεων, δε θα πρέπει να μας διαφεύγει πως τμήματα της διανόησης, αστικά ή μικροαστικά, μπορούν να παίξουν (και παίζουν) αυτό το ρόλο που περιγράφουμε και αντίστροφα. Να είναι, δηλαδή, διαπρύσιοι κήρυκες των αστικών και μικροαστικών ιδεολογημάτων και να εργάζονται συνειδητά ή μη, επαγγελματικά ή αυθόρμητα υπέρ της διαιώνισης του συστήματος. Οι αντικειμενικές δυνατότητες που έχουν λόγω της μόρφωσής τους μπορούν να κάνουν την ιδεολογική τους δουλειά πολλαπλά αποτελεσματική για το σύστημα. Σήμερα πλειάδα διανοούμενων έχουν μετατραπεί σε κέρβερους[10] και παίζουν ένα ρόλο απολύτως αντιδραστικό. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις τέτοιων διανοούμενων είναι ορισμένοι πανεπιστημιακοί, δημοσιογράφοι, πολιτικοί, δημοσιολόγοι, γραφειοκράτες δημόσιων οργανισμών κ.ά.

           

VI. Η διανόηση στην Ελλάδα

Σκοπός μας δεν είναι να παραθέσουμε μόνο κάποια στατιστικά στοιχεία, αλλά να δώσουμε και ορισμένες ποιοτικές παραμέτρους που σχετίζονται με τη διανόηση στο σύγχρονο καπιταλισμό, άρα και στην Ελλάδα. Έτσι, θα πρέπει να θυμηθούμε τις έννοιες της τυπικής και της ουσιαστικής υπαγωγής της εργασίας στο κεφάλαιο.

Ο Μαρξ χρησιμοποίησε την έννοια της τυπικής υπαγωγής της εργασίας στο κεφάλαιο για να περιγράψει τη διαδικασία κατά την οποία το κεφάλαιο μετατρέπει σε μισθωτούς εργάτες πρώην ανεξάρτητους παραγωγούς, χωρίς όμως να επαναστατικοποιείται η μέθοδος παραγωγής. Ως παράδειγμα αναφέρει την περίπτωση των χειροτεχνών που, ενώ αρχικά εργάζονταν για λογαριασμό τους ή ως καλφάδες ενός συντεχνιακού μάστορα, τώρα μπαίνουν στην παραγωγή υπό την εποπτεία του κεφαλαιοκράτη[11].

Από την άλλη, μιλώντας για ουσιαστική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο, εννοούσε όχι μόνο τη μετατροπή του ανεξάρτητου παραγωγού σε μισθωτό εργάτη, αλλά και την παράλληλη τροποποίηση των τεχνικών προτσές της εργασίας και τους κοινωνικούς συσχετισμούς[12].

Η ουσιαστική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο διευκολύνεται, προωθείται κι επιταχύνεται από τη μετατροπή της επιστήμης σε άμεση παραγωγική δύναμη, την οποία ο Μαρξ την περιέγραψε ως εξής: «Η ιδιοποίηση της ζωντανής εργασίας από το κεφάλαιο αποκτά κι απ' αυτή την άποψη στα μηχανήματα άμεση πραγματικότητα: από τη μια μεριά, αυτό που επιτρέπει στη μηχανή να εκτελεί την ίδια εργασία που εκτελούσε προηγούμενα ο εργάτης είναι η ανάλυση και εφαρμογή μηχανικών και χημικών νόμων, που πηγάζει μέσα από την επιστήμη. Η ανάπτυξη ωστόσο των μηχανημάτων σ' αυτή την κατεύθυνση παρουσιάζεται μόνο όταν η μεγάλη βιομηχανία έχει ήδη φτάσει σε ανώτερη βαθμίδα και όλες οι επιστήμες έχουν αιχμαλωτιστεί στην υπηρεσία του κεφαλαίου· κι από την άλλη μεριά, όταν τα ίδια τα διαθέσιμα μηχανήματα ήδη προσφέρουν μεγάλους πόρους. Τότε η εφεύρεση γίνεται επιχείρηση, και η εφαρμογή της επιστήμης στην ίδια την άμεση παραγωγή γίνεται σκοπιά που την καθορίζει και την παρακινεί. Δεν είναι όμως αυτή η πορεία με την οποία γεννήθηκαν –σε γενικές γραμμές–  τα μηχανήματα, κι ακόμα λιγότερο αυτή που ακολουθεί η λεπτομερειακή τους πρόοδος. Η πορεία αυτή είναι η ανάλυση - μέσα από τον καταμερισμό της εργασίας, που ήδη μετατρέπει τις ενέργειες των εργατών ολοένα περισσότερο σε μηχανικές, ώστε σ' ένα ορισμένο σημείο τη θέση τους μπορεί να πάρει ο μηχανισμός. (Αφορά την οικονομία ενέργειας.) Εδώ λοιπόν ο συγκεκριμένος τρόπος εργασίας εμφανίζεται άμεσα να μεταφέρεται από τον εργάτη στο κεφάλαιο με τη μορφή της μηχανής, κι αυτή η μετάθεση να απαξιώνει το εργατικό δυναμικό του εργάτη. Γι' αυτό και η πάλη των εργατών ενάντια στα μηχανήματα. Αυτό που ήταν δραστηριότητα του ζωντανού εργάτη γίνεται δραστηριότητα της μηχανής. Έτσι παρουσιάζεται στον εργάτη χειροπιαστά η ιδιοποίηση της εργασίας από το κεφάλαιο, το κεφάλαιο να απορροφά τη ζωντανή εργασία –"σαν ερωτοχτυπημένο"»[13].

Το πέρασμα από την τυπική στην ουσιαστική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο και η μετατροπή της επιστήμης σε άμεση παραγωγική δύναμη, έχουν επιφέρει την αύξηση της διανόησης και μάλιστα της προλεταριακής, όπως έχουμε ήδη επισημάνει. Επομένως, αντιλαμβάνεται κάποιος με θεωρητικό τρόπο ότι η διανόηση όλο και μεγαλώνει. Χωρίς στατιστική επιβεβαίωση μπορεί να γίνει αντιληπτό κι εμπειρικά: οι μεμονωμένοι μηχανικοί μειώνονται και όλο και περισσότερο ανθίζουν τα τεχνικά γραφεία που λειτουργούν κάτω από κάποιο ισχυρό ή λιγότερο ισχυρό κεφάλαιο με μηχανικούς μισθωτούς. Το ίδιο συμβαίνει και με τα ιατρικά ή διαγνωστικά κέντρα, τα φροντιστήρια και τα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια, τα δικηγορικά γραφεία, τα Μέσα Ενημέρωσης κ.ά. Ο επιστήμονας δουλεύει πλέον σε μια επιχείρηση στην οποία υπάρχει εντατικοποίηση, καταπίεση κι εκμετάλλευση, η έρευνα κι εν γένει η εργασία γίνονται με τη βοήθεια των νέων τεχνολογιών, ενώ παράλληλα εντείνεται η συγκέντρωση και η συγκεντροποίηση του κεφαλαίου. Ας περάσουμε τώρα και στη στατιστική επιβεβαίωση του γεγονότος της αύξησης της διανόησης γενικά και της προλεταριακής διανόησης ειδικά.

Το 1971 υπήρχαν 158.076 οικονομικά ενεργοί απόφοιτοι ΑΕΙ που αποτελούσαν το 7,47% του Οικονομικά Ενεργού Πληθυσμού (ΟΕΠ). Τα αντίστοιχα νούμερα το 1981, ήταν 384.242 και 10,84%. Το 1991 φτάνουμε στους 603.882 και στο 14,65% του ΟΕΠ. Όσον αφορά στην ταξική διαστρωμάτωση, το 1971 μισθωτοί ήταν το 72,85%, το 1985 το 66,38%, δηλαδή παρατηρήθηκε μια μείωση. Το 1994 οι διανοούμενοι στην ελληνική κοινωνία έφτασαν τους 465.899[14].

Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ για το τελευταίο τετράμηνο του 2012, το σύνολο όσων είναι απόφοιτοι ΑΕΙ και ΤΕΙ φτάνει τους 2.482.500 ανθρώπους, κάτι που σημαίνει μια αλματώδη αύξηση της διανόησης. Στην ίδια μελέτη της ΕΛΣΤΑΤ το εργατικό δυναμικό υπολογίζεται στους 4.977.500 ανθρώπους[15]. Επίσης, σύμφωνα με τα στοιχεία του ICAPο οικονομικά ενεργός πληθυσμός για το 2012 ανερχόταν στα 3.837.900 άτομα[16]. Αυτό σημαίνει ότι το ποσοστό των πτυχιούχων ανώτατης και ανώτερης εκπαίδευσης ιδρυμάτων ήταν περίπου το 65%.

Ειδικά για την εκπαίδευση αναφέρουμε πως το 2011 υπήρχαν περίπου 311.000, το 2012 περίπου 301.000 και το 2013 περίπου 277.000. Αν και υπάρχει μείωση λόγω των μη διορισμών και των απολύσεων, το νούμερο είναι αρκετά μεγάλο και δεν μπορεί να μη ληφθεί υπόψη[17].

Δε θα πρέπει, παράλληλα, να ξεχνάμε πως η ελληνική διανόηση παρουσιάζει μια μείωση που είναι όμως εικονική και οφείλεται στη μετανάστευση λόγω της καπιταλιστικής κρίσης.Για τη μετανάστευση των Ελλήνων, τα αποτελέσματα σχετικής έρευνας του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου (EUI) της Φλωρεντίας και του Trinity College του Δουβλίνου, του Ινστιτούτου Elcano Royal της Μαδρίτης και του Τεχνικού Πανεπιστήμιου της Λισαβόνας, επιβεβαιώνουν πολλές από τις έως τώρα εκτιμήσεις, αλλά αποκαλύπτουν και νέες δυσάρεστες αλήθειες.

Το 2011 είναι η χρονιά που ξεκινάει το περίφημο brain drain, με το φαινόμενο να φτάνει στο αποκορύφωμά του το 2012 και να συνεχίζεται σε έντονους ρυθμούς. Οι χώρες όπου εγκαθίστανται οι Έλληνες είναι η Μ. Βρετανία (25%), η Γερμανία, η Ολλανδία, το Βέλγιο, η Ελβετία και οι ΗΠΑ.

Από αυτούς που παίρνουν την απόφαση να φύγουν από την Ελλάδα, το 89% είναι πτυχιούχοι. Συγκεκριμένα, το 24,5% των Ελλήνων είναι μηχανικοί, με σπουδές στα Οικονομικά και στη Διοίκηση Επιχειρήσεων (22,3%), σε Πληροφορική και Επιστήμη των Υπολογιστών (19%), στα Μαθηματικά (12%) και στις Κοινωνικές Επιστήμες (12%). Οι ηλικίες αυτών ποικίλλουν: το 48% δεν έχει κλείσει ακόμα τα 30, ενώ το 49% είναι από 31 έως 45 ετών[18].

Αν και όλα τα παραπάνω στοιχεία είναι από ανεπαρκή ως φτωχά και παρόλο που πρέπει να υπάρχει συγκεκριμένη μεθοδολογία για τον υπολογισμό της εργατικής τάξης, της διανόησης, της εργατικής διανόησης, του οικονομικά ενεργού πληθυσμού κ.λπ., μπορούμε με μια σχετική ασφάλεια να δούμε κάποιες τάσεις: παρά τις όποιες αυξομειώσεις, η διανόηση αυξάνει σε απόλυτα και σχετικά νούμερα και αυξάνει και ως ποσοστό της εργατικής τάξης. Αυτή η αριθμητική αύξηση σε συνδυασμό με το ρόλο της στην παραγωγή είναι σήμερα που την καθιστά ιδιαίτερα σημαντική και ως τμήμα της εργατικής τάξης και ως σύμμαχό της.

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Κάππος Κώστας, Ταξική διάρθρωση της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας, εκδ. Αλήθεια, 2004.

Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών, ΟΙ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΤΑΞΙΚΗΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ (1980-1994), εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1996.

Κιουράνοφ Τσιάβνταρ, Κοινωνικές τάξεις και κοινωνική διαφοροποίηση, εκδ. Ειρήνη, 1988.

Παπαδόπουλος Περικλής, Η ΤΑΞΙΚΗ ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1987.

Ρούσης Γιώργος, Σύγχρονη επαναστατική διανόηση, εκδ. Γκοβόστη, 2005.

Σάρλης Δημήτρης, Η εργατική τάξη και ο ρόλος της στη σημερινή ελληνική κοινωνία, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1986.

Σαχναζάροφ Γκεόργκι, Το φιάσκο της μελλοντολογίας, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1987.

Συλλογικό, Η διανόηση στην Ελλάδα, Ταξική θέση και ιδεολογία, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1979.

Συλλογικό, Νέες Τεχνολογίες, ΑΡΘΡΑ-ΜΕΛΕΤΕΣ, εκδ. 12^ου φεστιβάλ ΚΝΕ-ΟΔΗΓΗΤΗ, 1986.

Χρύσης Αλέξανδρος, Φιλοσοφία και Χειραφέτηση, Το ζήτημα των διανοούμενων από τονMarx ως την οκτωβριανή επανάσταση, εκδ. Ιδεοκίνηση, 1996.

---

[1]. Για την έννοια της γενικής διάνοιας βλέπε Ρούσης Γιώργος, Σύγχρονη επαναστατική διανόηση, σελ. 221, εκδ. Γκοβόστη, 2005.

[2]. Ο διαχωρισμός αυτός βρίσκεται στο: Ρούσης Γιώργος, Σύγχρονη επαναστατική διανόηση, σελ. 258, εκδ. Γκοβόστη, 2005.

[3]. Στα βιβλία που αναφέραμε παραπάνω.

[4]. Βλέπε αναλυτικότερα Ανδριανόπουλος Ανδρέας, Μετά το μέλλον, εκδ. Libro, 1989.

[5]. Μαρξ Καρλ, Το Κεφάλαιο, τ. 1, σελ. 525, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1987.

[6]. Μαρξ Καρλ, Αποτελέσματα της άμεσης διαδικασίας παραγωγής, [VI ανέκδοτο κεφάλαιο], σελ. 131, εκδ. Α/Συνέχεια, χ.χ.

[7].  Ό.π., σελ. 136.

[8]. Λένιν Β. Ι., Τι να κάνουμε, Άπαντα, τ.6, σελ. 30-31, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1986.

[9]. Για τον τρεϊντγιουνιονισμό βλέπε χαρακτηριστικά Λένιν Β. Ι., Τι να κάνουμε, Άπαντα, τ. 6, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1986.

[10]. Ο χαρακτηρισμός ανήκει στο Γιώργο Ρούση και τον χρησιμοποιεί στο βιβλίο τουΣύγχρονη επαναστατική διανόηση, εκδ. Γκοβόστη, 2005.

[11]. Βλέπε χαρακτηριστικά Μαρξ Καρλ, Το Κεφάλαιο, τ. 1, σελ. 526, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1987.

[12]. Ό.π.

[13]. Μαρξ Καρλ, Βασικές γραμμές της κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας [Grundrisse], τ. Β΄, Στοχαστής, σ. 537-538, 1990.

[14]. Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών, ΟΙ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΤΑΞΙΚΗ ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ (1980-1994), σελ. 210-212 , εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1996.

[15]. Τα στοιχεία βρίσκονται στο:  www.statistics.gr

[16]. http://www.dee.gr/mediaupload/pdf_files/ICAP_MeletiAnergias_jun12.pdf

[17]. Τα στοιχεία βρίσκονται στο:  www.statistics.gr

[18].http://tganews.com/latestnews
  

kordatos.org

http://gregordergrieche.blogspot.gr/2014/11/blog-post_142.html#more