Ανάπτυξη, απο-ανάπτυξη και κρίση: Μια οικοαριστερή προσέγγιση.

Μικρό σχόλιο προ κειμένου. Ένα σοβαρό κείμενο, το οποίο, όμως, <<ξεφεύγοντας>>  από το μαρξιστικό πλαίσιο αναφοράς και τη σημερινή φάση ανάπτυξης του καπιταλισμού, τελικά αυτοαναιρείται. Βέβαια, δεν τείθεται ούτε σαν ερώτηση εργασίας, αν η αποανάπτυξη είναι πλέον στρατηγικός σκοπός του Διεθνοποιημένου Κεφαλαίου και οι <<οικοαριστερές>> προσεγγίσεις του στρώνουν χαλί να περάσει στήν αυριανή νεοβαρβαρότητα της υλικής σπάνης.

Οδόφραγμα κριτικής

του Τάσου Χοβαρδά

Από το ξέσπασμα της κρίσης έχει αναφερθεί πολλές φορές η λέξη «ανάπτυξη» ως το βασικό ζητούμενο. Υπό ποιους όρους όμως γίνεται αυτή η επίκληση στην «ανάπτυξη»; Ο νεοφιλελευθερισμός επιβάλλει σήμερα ως λύση αυτό που επιδιώκει εδώ και δεκαετίες. Αντιστρέφει τη φιλελεύθερη αρχή –σύμφωνα με την οποία η κοινωνία χρησιμοποιεί την αγορά ως εργαλείο για την κοινωνική ευημερία– και εργαλειοποιεί την κοινωνία, για να επανεκκινήσει την αγορά. Αντιμέτωπος με τη μνημονιακή αυτή στρατηγική, ο ΣΥΡΙΖΑ αντιδιαστέλλει την οικονομία του κέρδους με την οικονομία των αναγκών.
Οι κοινωνικές ανάγκες δεν μπορούν να παραπέμπονται στο μέλλον, δεν γίνεται η κοινωνία να πεθαίνει σήμερα για να ζήσει αύριο. Και για τον ΣΥΡΙΖΑ, όμως, η αύξηση του ΑΕΠ φαίνεται να αποτελεί βασική επιδίωξη, με την οποία συναρτάται μεταξύ άλλων και η εξυπηρέτηση του χρέους που δε θα διαγραφεί με βάση τη ρήτρα ανάπτυξης.

Οποιαδήποτε επιχειρηματολογία ενάντια στην ανάπτυξη θα φάνταζε σήμερα ανεπίκαιρη. Ωστόσο, το 2008, 2010 και 2012 διεξάγονται στο Παρίσι, τη Βαρκελώνη και τη Βενετία παγκόσμια συνέδρια για την αποανάπτυξη, ενώ διεθνή περιοδικά αφιερώνουν στην αποανάπτυξη ειδικά τεύχη (Journal of Cleaner Production, τχ. 18, 2012· Futures, τχ. 44, 2012·Ecological Economics, τχ. 84, 2012). Την ίδια στιγμή, αναπτύσσεται μια κριτική προσέγγιση της αποανάπτυξης από την Οικοαριστερά σε μια έκδοση του Transform (The Left between Growth and Degrowth, 2011, http://transform-network.net/publications/publications-2011.html) και σε ένα τεύχος του περιοδικού Capitalism Nature Socialism (τχ. 23, 2012). Θα εξετάσουμε τις θέσεις της αποανάπτυξης, με στόχο να συμβάλουμε στη συζήτηση της αποανάπτυξης με την Αριστερά και, ειδικότερα, την Οικοαριστερά, και να φωτίσουμε μερικές οικολογικές πτυχές της κρίσης.

Ένα πρώτο σημείο σύγκλισης της αποανάπτυξης με την Αριστερά είναι η στόχευση του καπιταλισμού ως βασικής αιτίας των οικολογικών προβλημάτων. Για τους θεωρητικούς της αποανάπτυξης, ο καπιταλισμός συνιστά μια μη βιώσιμη αλλά συνεχώς αυτοτροφοδοτούμενη παραγωγική βάση. Ένα ακόμη σημείο σύγκλισης αποανάπτυξης και Αριστεράς είναι η επερώτηση της έννοιας «ανάπτυξη». Η Αριστερά αναφέρεται στην παραγωγική ανασυγκρότηση, με στόχο την εξυπηρέτηση των κοινωνικών αναγκών και όχι σε μια αόριστη «ανάπτυξη». Μάλιστα, όταν η «ανάπτυξη» για την Αριστερά είναι ανταλλάξιμη με την «ανάπτυξη» των μνημονιακών δυνάμεων, συσκοτίζονται οι κοινωνικές σχέσεις ταξικής εκμετάλλευσης. Κοινές θέσεις αποανάπτυξης και Αριστεράς είναι, επίσης, η αναδιανομή του πλούτου, η καθιέρωση ενός βασικού εισοδήματος, η μείωση του χρόνου εργασίας, η υποστήριξη μορφών κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας.

Οι θεωρητικοί της αποανάπτυξης δηλώνουν κατηγορηματικά ότι σε καμία περίπτωση δεν ταυτίζουν την αποανάπτυξη με την καπιταλιστική ύφεση, αλλά επιδιώκουν μια δημοκρατικά ελεγχόμενη απομεγέθυνση των οικονομιών, κυρίως στον πρώτο κόσμο, η οποία θα συνοδευτεί από αύξηση της ευημερίας. Πολλές φορές, όμως, καταγράφονται ως θετικές οι συνέπειες της σημερινής κρίσης σε μια σειρά περιβαλλοντικών παραμέτρων, όπως η μείωση εκπομπών άνθρακα. Εδώ, το πρόβλημα είναι ότι οι συγγραφείς της αποανάπτυξης μένουν σε μια πρώτη κλίμακα αναφοράς και δεν εξετάζουν ειδικά θέματα που προκύπτουν στην κρίση, όπως, για παράδειγμα, η πλήρης παράκαμψη της περιβαλλοντικής νομοθεσίας στην Ελλάδα για την προώθηση επενδύσεων στο πρότυπο του fast track, η ανεξέλεγκτη ξύλευση των δασών για καύση, η αύξηση των αιωρούμενων σωματιδίων λόγω της καύσης.

Βασική θέση της αποανάπτυξης αποτελεί ότι η αύξηση του ΑΕΠ είναι ασυμβίβαστη με τα φυσικά όρια του πλανήτη. Η ενσωμάτωση τεχνολογιών δε συνιστά λύση, καθώς η εξοικονόμηση πόρων και ενέργειας που επιφέρει ακυρώνεται λόγω της διευρυμένης κατανάλωσης που συνήθως ακολουθεί (φαινόμενο αναπήδησης). Το οικολογικό αποτύπωμα και η φέρουσα ικανότητα των οικοσυστημάτων χρησιμοποιούνται ως οδηγοί για την παραγωγική διαδικασία. Το οικολογικό αποτύπωμα αναφέρεται σε μια συσχέτιση πληθυσμιακών μεγεθών και διαθέσιμων φυσικών πόρων, ενώ η φέρουσα ικανότητα αντιστοιχεί σε ένα όριο μετά το οποίο σημειώνονται μη αντιστρεπτές αλλαγές. Εδώ η αποανάπτυξη υιοθετεί τις νεομαλθουσιανές προσεγγίσεις, σύμφωνα με τις οποίες η παραγωγική διαδικασία οφείλει να καθοδηγείται από φυσικά όρια (για μια εκτενή επισκόπηση του πεδίου της από-ανάπτυξης: http://www.degrowth.eu/).

Δύο είναι οι κύριες ενστάσεις της Οικοαριστεράς στην αποανάπτυξη και σχετίζονται και οι δύο με τη νεομαλθουσιανή της θεμελίωση. Πρώτα, οι φυσικοί πόροι πρέπει να συζητηθούν στο πλαίσιο ενός δεδομένου τρόπου παραγωγής, αφού καθίστανται πόροι, δηλαδή εντάσσονται στην παραγωγική διαδικασία, μόνο μέσα σε μια συγκεκριμένη διάταξη παραγωγικών δυνάμεων και σχέσεων παραγωγής. Η δεύτερη ένσταση αφορά στην έννοια των φυσικών ορίων. Ενώ η αποανάπτυξη θεωρεί τα φυσικά όρια δοσμένα από τη φύση, η Οικοαριστερά εξετάζει τη σχέση κοινωνίας-φύσης μέσα από έναν ορισμένο τρόπο παραγωγής. Και από τις δύο ενστάσεις φαίνεται ότι το βασικό πρόβλημα στην προσέγγιση της Οικοαριστεράς με την αποανάπτυξη είναι ότι η τελευταία συχνά εξετάζει χωριστά τις δυνάμεις παραγωγής από τις σχέσεις παραγωγής και πολλές φορές ταυτίζει τον τρόπο παραγωγής με τις παραγωγικές δυνάμεις.

Προβληματική είναι και η αναφορά σε θεμέλια εξωκοινωνικά, προκειμένου να παραχθούν κανονιστικά σχήματα. Η αποανάπτυξη συχνά επικαλείται αρχές εκτός ιστορικών και κοινωνικών συμφραζομένων (π.χ. σπανιότητα φυσικών πόρων). Ένα παράδειγμα που δείχνει το αδιέξοδο μιας τέτοιας αντιμετώπισης είναι το ζήτημα του πετρελαίου. Υποτίθεται, αφενός, ότι τα αποθέματα πετρελαίου κάποια στιγμή θα εξαντληθούν και, αφετέρου, ότι η κλιματική αλλαγή, εξαιτίας της χρήσης των ορυκτών καυσίμων, επιβάλλει τη στροφή προς εναλλακτικές μορφές ενέργειας. Ωστόσο, η κλιματική αλλαγή φέρνει το λιώσιμο των πάγων και καθιστά εκμεταλλεύσιμα νέα κοιτάσματα πετρελαίου στον αρκτικό κύκλο. Το παράδοξο εδώ είναι ότι η εντατική εκμετάλλευση των κοιτασμάτων πετρελαίου τελικά διευρύνει αντί να μειώσει –όπως προβλέφθηκε– και τα αποθέματα και τη χρήση του συγκεκριμένου φυσικού πόρου.

Τι μπορεί να συμβεί σε περιπτώσεις κρίσης; Ακόμη και αν ο τομέας παραγωγής αγαθών και υπηρεσιών συρρικνώνεται λόγω αδυναμίας του κόσμου της εργασίας να καταναλώσει, υπάρχει πάντα η δυνατότητα διεύρυνσης του τομέα παραγωγής των μέσων παραγωγής (π.χ. ενέργεια). Για παράδειγμα, η ισχύς των αδειοδοτηθέντων και υπό αδειοδότηση αιολικών πάρκων στην Ελλάδα είναι ήδη μιάμιση φορά μεγαλύτερη από το σύνολο της ισχύος από συμβατικά (θερμοηλεκτρικά και υδροηλεκτρικά) εργοστάσια (Δίκτυο Μελετών και Τεκμηρίωσης Κ.Ο. ΣΥΡΙΖΑ ΕΚΜ 2012, τχ. 21, σ. 15). Ποια είναι η κοινωνική ανορθολογικότητα εδώ, που περνά ως μνημονιακή ορθολογικότητα; Υποτίθεται ότι έχουμε τόσα αιολικά πάρκα, έχουμε φωτοβολταϊκά, ότι ολόκληρο το Ιόνιο, το Αιγαίο και το Λιβυκό πέλαγος είναι γεμάτα πετρέλαιο, και τον φετινό χειμώνα έχουμε δαγκώσει τα κόκαλά μας από το κρύο.

Σε κάθε περίπτωση, για την Οικοαριστερά τα οικολογικά προβλήματα μπορούν να συζητηθούν ορθολογικά μόνο μέσα σε σχέσεις παραγωγής που θα απαντούν στις κοινωνικές ανάγκες, δηλαδή μόνο μέσα από την ανατροπή των υφιστάμενων σχέσεων παραγωγής. Οι κοινωνικές ανάγκες ικανοποιούνται για τον κόσμο της εργασίας σήμερα μόνο με την προϋπόθεση παραγωγής, απόσπασης και επανεπένδυσης υπεραξίας σε σταθερό κεφάλαιο, την καπιταλιστική συσσώρευση και τη διεύρυνση της ταξικής εκμετάλλευσης. Επειδή αυτή η καπιταλιστική συσσώρευση πολλές φορές μπορεί να υπονομεύσει τις συνθήκες αναπαραγωγής μιας κοινωνίας ολόκληρης, εργαζόμενοι έρχονται συχνά αντιμέτωποι με τοπικά κινήματα που αναπτύσσουν αντιστάσεις σε επενδύσεις καταστροφικές για μια περιοχή, όπως για παράδειγμα συμβαίνει πολλά χρόνια τώρα στη βορειοανατολική Χαλκιδική με τον χρυσό.

Μέσα στα καθήκοντα που μπαίνουν σε μια εποχή βίαιης ωρίμανσης, οφείλουμε να εξειδικεύσουμε τις θέσεις μας από το προεκλογικό πρόγραμμα του καλοκαιριού και από τη συνδιάσκεψη ώστε να ανταποκριθούμε σε ένα νέο σχεδιασμό που προϋποθέτει τη συμμετοχή του κόσμου της εργασίας. Στην ιεράρχηση των προτεραιοτήτων με βάση τις κοινωνικές ανάγκες, δεν είναι κάθε «αναπτυξιακή» κατεύθυνση επιλέξιμη. Ποιο είναι το εναλλακτικό μας σχέδιο για τη βορειοανατολική Χαλκιδική; Ανάγκη εξειδίκευσης υπάρχει σε μια σειρά θεμάτων που αφορούν την Οικοαριστερά και την τοπική αυτοδιοίκηση, όπως η λειτουργία των προστατευόμενων περιοχών ή η διαχείριση απορριμμάτων. Μαζί με τις αντιστάσεις, πρέπει να αρχίσουμε να σκιαγραφούμε το πρόσωπο του άλλου κόσμου που είναι εφικτός. Στις Σκουριές, την Ευκαρπία, τη Βέροια, παντού. Δεν αρκεί να έχουμε απλώς προτάσεις, οφείλουμε να διαμορφώσουμε τις προϋποθέσεις για τις δικές μας μέρες.

Ο Τάσος Χοβαρδάς είναι μέλος της Επιτροπής Περιβάλλοντος ΣΥΡΙΖΑ Θεσσαλονίκης

Αναδημοσίευση από τα Ενθέματα της Αυγής