του Βασίλη Λιόση (*)Ας είμαστε ειλικρινείς. Υπάρχουν άνθρωποι που εγχειρήματα όπως το σημερινό τα βλέπουν ως γραφικές ενέργειες πεισματάρηδων ανθρώπων, απομονωμένων από την πραγματικότητα, που ζουν μέσα στο μικρόκοσμό τους. Και αν θέλουμε να είμαστε ακόμη πιο ειλικρινείς αυτοί οι άνθρωποι μάλλον αποτελούν ένα συντριπτικά πλειοψηφικό ρεύμα στην κοινωνία. Αυτό συμβαίνει όχι μόνο γιατί οι μηχανισμοί χειραγώγησης της συνείδησης είναι εξαιρετικά αποτελεσματικοί, αλλά γιατί το κομμουνιστικό όραμα έχει στραπατσαριστεί και στο πρόσφατο ή λιγότερο πρόσφατο παρελθόν, στρατευμένος κόσμος αποστρατεύτηκε ή ακόμη χειρότερα πέρασε στην αντίπερα όχθη.
Υπάρχουν, κατά τη γνώμη μου δυο χρονικά ορόσημα που στο παρελθόν σηματοδότησαν τη φαινομενική νίκη του καπιταλισμού επί του κομμουνισμού: α) το ένα είναι η σχετική σταθεροποίηση του καπιταλισμού μετά τη λήξη του Β΄ παγκοσμίου πολέμου που κράτησε μέχρι το 1973 δημιουργώντας την αυταπάτη ότι ο καπιταλισμός βρήκε το φάρμακο για την υπέρβαση των οικονομικών κρίσεων και β) οι εξελίξεις του 1989-1991 που υποτίθεται ότι έβαλαν την ταφόπλακα στην ανάγκη των κοινωνικών αγώνων και της κοινωνικής επανάστασης κι έφεραν στην επιφάνεια τα φληναφήματα του πολυδιαφημισμένου Φουκουγιάμα για το τέλος της ιστορίας και της ταξικής πάλης. Τα ωστικά κύματα της οδυνηρής ήττας του κομμουνιστικού κινήματος εκεί κοντά στα 1990, τα νιώθουμε πολύ έντονα σήμερα.
Εντούτοις τόσο η κρίση του 1973 που έδωσε τέλος στην περίοδο των αυταπατών για την υπέρβαση των καπιταλιστικών κρίσεων, όσο και η σύγχρονη κρίση του 2008, αλλά και το γεγονός ότι οι πόλεμοι δεν έπαψαν να υπάρχουν και οι ταξικές αντιθέσεις όλο και πολώνονται, όλα αυτά υπογραμμίζουν με τον πιο εμφατικό τρόπο την ανάγκη να ξαναδούμε το μαρξισμό. Και όταν λέω να τον ξαναδούμε δεν εννοώ να τον αναθεωρήσουμε, αλλά να θυμηθούμε βασικές του αρχές. Μερικές από αυτές εμπεριέχονται σε αυτό το μικρό βιβλίο για το οποίο μαζευτήκαμε σήμερα, το Κομμουνιστικό Μανιφέστο (εφεξής ΚΜ). Δεν καλούμαστε να δούμε το ΚΜ προκειμένου γενικώς να συλλέξουμε γνώσεις. Δεν καλούμαστε να το δούμε όπως για παράδειγμα τη σκέψη των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων. Καλούμαστε να το δούμε για να κατανοήσουμε σε βάθος την εξέλιξη του καπιταλισμού και της κομμουνιστικής σκέψης, για να δούμε την προσαρμογή του στο σήμερα και τέλος να το χρησιμοποιήσουμε ως υλικό επαναστατικού μετασχηματισμού της σημερινής κοινωνικής πραγματικότητας. Μόνο με αυτό τον τρόπο έχει αξία και όχι ως ακαδημαϊκή ενατένιση.
Το να αναλύσει κάποιος σε μια διάλεξη το ΚΜ στο σύνολό του, δε θα ήταν πρακτικό αφού, αν και μικρό σε έκταση, καταπιάνεται με πληθώρα ζητημάτων. Ως εκ τούτου θα προσπαθήσω να επικεντρώσω σε ορισμένα ζητήματα: α) το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννήθηκε, β) τη διαδρομή του ως θεωρητικό κείμενο, γ) τη σημασία του για το επαναστατικό κίνημα καθώς και δ) σε ένα ειδικότερο θέμα και συγκεκριμένα το πώς έβλεπε το ζήτημα της επαναστατικής διαδικασίας.
Α. Η ιστορική φάση κατά την οποία γράφτηκε το ΚΜ
Ο διαλεκτικός τρόπος σκέψης επιτάσσει την εξέταση ενός φαινομένου στην αλληλοδιαπλοκή του με τις κοινωνικές καταστάσεις που το περιβάλλουν και ακόμη πιο συγκεκριμένα τον εντοπισμό των αιτιών που γέννησαν το φαινόμενο. Το ΚΜ δεν ήταν προϊόν σκέψης πολύ ευφυών ανθρώπων, αν και αναμφισβήτητα οι Μαρξ-Ένγκελς (εφεξής Μ-Ε) ήταν τέτοιοι. Γράφτηκε σε μια εποχή ανακατατάξεων για τον παγκόσμιο καπιταλισμό και εδραζόταν πάνω σε συγκεκριμένη υλική βάση. Το ευτύχημα ήταν πως στην ιστορική αυτή συγκυρία βρέθηκαν δυο τεράστια μεγέθη (Μ-Ε) που μετουσίωσαν την πραγματικότητα σε θεωρητικό καταστάλαγμα, ώστε αυτό να επιστρέψει στην πραγματικότητα και να συμβάλλει στο μετασχηματισμό της.
Ποια, λοιπόν, ήταν η εποχή που γράφτηκε το ΚΜ; Ο καπιταλισμός στην ιστορική του διαδρομή μπορεί να περιοδολογηθεί με διαφόρων ειδών κριτήρια. Ένα από αυτά είναι ο τρόπος διαχείρισής του, δηλαδή η γενική γραμμή άσκησης οικονομικής πολιτικής από το κεφάλαιο, ο τρόπος που παρεμβαίνει το κράτος στην οικονομία, οι νόμοι που θεσπίζονται για την εργασία. Ένα δεύτερο κριτήριο περιοδολόγησης είναι η συγκέντρωση του κεφαλαίου, ενώ ένα τρίτο είναι η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και η οργάνωση της καπιταλιστικής παραγωγής. Ένα τέταρτο κριτήριο αποτελεί ο τρόπος υπαγωγής της εργασίας στο κεφάλαιο. Ένα πέμπτο κριτήριο (πολιτικής φύσης) είναι αυτό της εξέλιξης των αστικοδημοκρατικών κινημάτων. Ένα έκτο κριτήριο είναι το επίπεδο ωριμότητας του εργατικού κινήματος.
Όσον αφορά στο πρώτο κριτήριο μπορούμε να διακρίνουμε τέσσερις περιόδους: α) μερκαντιλισμός (15ος-18ος αιώνας), β) φιλελευθερισμός (μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα), γ) κεΰνσιανισμός (μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970) και δ) νεοφιλελευθερισμός (μέχρι σήμερα).
Αν κριτήριο είναι το δεύτερο τότε διακρίνουμε δυο μεγάλα στάδια: α) αυτό του προμονοπωλιακού (μέχρι τέλη του 19ου αιώνα) και β) αυτό του μονοπωλιακού καπιταλισμού ή αλλιώς ιμπεριαλισμού.
Αν κριτήριο είναι το τρίτο, τότε διακρίνουμε α) την απλή καπιταλιστική κοινοπραξία, β) την καπιταλιστική μανιφακτούρα και γ) την εκμηχανισμένη καπιταλιστική παραγωγή και τη βιομηχανική επανάσταση.
Αν κριτήριο είναι το τέταρτο τότε διακρίνουμε δυο περιόδους: αυτή της τυπικής και αυτή της ουσιαστικής υπαγωγής της εργασίας στο κεφάλαιο.
Με βάση το πέμπτο κριτήριο στην πρώτη περίοδο σημειώνεται η αφύπνιση των εθνικών κινημάτων, στη δεύτερη η έλλειψη μαζικών αστικοδημοκρατικών κινημάτων.
Τέλος, παίρνοντας υπόψη το έκτο κριτήριο υπάρχουν δυο εποχές που αφορούν στην ωριμότητα της εργατικής τάξης. Στην πρώτη φάση η εργατική τάξη είναι «τάξη καθεαυτή» και στη δεύτερη «τάξη για τον εαυτό της».
Ας δούμε λοιπόν ποιες εποχές τέμνονται λίγο πριν, κατά τη διάρκεια και λίγο μετά τη συγγραφή του ΚΜ.
- Το 19ο αιώνα ο μερκαντιλισμός έχει ήδη δώσει τη θέση του στο νέο τρόπο διαχείρισης, το φιλελευθερισμό. Ο μερκαντιλισμός ήταν η πολιτική της πρωταρχικής συσσώρευσης του κεφαλαίου, εξέφραζε τα συμφέροντα του εμπορικού κεφαλαίου και χαρακτηριζόταν από το στόχο οι εξαγωγές να είναι περισσότερες από τις εισαγωγές, από τη συσσώρευση χρυσού, από την απαγόρευση εξαγωγής χρήματος εκτός της χώρας, από τα μέτρα προστασίας των εγχώριων προϊόντων και τη δασμολόγηση των εισαγόμενων εμπορευμάτων. Όμως, η αδυναμία πώλησης προϊόντων από χώρα σε χώρα λόγω των προστατευτικών μέτρων και η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων που αύξανε την παραγωγικότητα, ευνοούσαν την αμφισβήτηση του συγκεκριμένου τρόπου διαχείρισης κι έτσι εμφανίστηκε στο ιστορικό προσκήνιο ο φιλελευθερισμός. Βασικό του σύνθημα το laissez faire (αφήστε το να το κάνουν). Ο φιλελευθερισμός εξέφραζε την ανερχόμενη αστική τάξη. Θεμελιώδεις αρχές του η κατάργηση των εμποδίων για τη διακίνηση των εμπορευμάτων, ο περιορισμός του κρατικού παρεμβατισμού και η υπεροχή του ατόμου έναντι της κοινωνίας.
- Στην εποχή του ΚΜ ο καπιταλισμός βρισκόταν στο προμονοπωλιακό του στάδιο. Αυτό δε σήμαινε πως δεν υπήρχαν μονοπώλια αλλά ότι δεν έπαιζαν ακόμη τον αποφασιστικό ρόλο που έπαιξαν αργότερα στην οικονομική και πολιτική ζωή του καπιταλισμού. Την περίοδο 1870-1880 ξεκινάει η διαδικασία διαμόρφωσης του μονοπωλιακού καπιταλισμού.
- Πολύ σημαντική κοινωνική παράμετρος για την εποχή συγγραφής του ΚΜ είναι η οργάνωση της παραγωγής και η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Τα τρία στάδια της καπιταλιστικής παραγωγής είναι η καπιταλιστή κοινοπραξία, η καπιταλιστική χειροτεχνία (μανιφακτούρα) και η μεγάλη μηχανοποιημένη καπιταλιστική παραγωγή.
Στη μανιφακτούρα τεχνίτες που πριν δούλευαν ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλο για την κατασκευή εξαρτημάτων μιας ενιαίας κατασκευής, τώρα βρίσκονταν κάτω από την ίδια στέγη. Στη μανιφακτούρα υπάρχει σαφής καταμερισμός εργασίας ανάμεσα στους εργάτες.
Το τρίτο στάδιο χαρακτηρίζεται από τη μαζική εμφάνιση των μηχανών και άρα από τη μεταβίβαση της τέχνης του εργάτη στην ίδια τη μηχανή καθώς και από την άνοδο της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας. Η εμφάνιση των μηχανών δημιούργησε τη φάμπρικα που αποτελούσε μια κοινοπραξία μηχανών που λειτουργούσαν ταυτόχρονα και συνδυασμένα. Μερικές σοβαρές επιπτώσεις κατά τη μετάβαση στο τρίτο στάδιο ήταν οι εξής: α) υποβαθμίστηκε η σημασία της τέχνης του μεμονωμένου εργάτη, β) η είσοδος των μηχανών δημιούργησε δυνατότητες για την είσοδο στην παραγωγή γυναικών και παιδιών, γ) η πλατιά χρησιμοποίηση των μελών της εργατικής οικογένειας μείωσε την αξία της εργατικής δύναμης γιατί η αξία της εργατικής δύναμης του άντρα άρχισε να κατανέμεται ανάμεσα σε όλα τα εργαζόμενα μέλη της οικογένειας, δ) η μηχανή εμφανίστηκε ως μόνιμος ανταγωνιστής των εργατών και ε) η καπιταλιστική φάμπρικα όξυνε την αντίθεση ανάμεσα στη φυσική και διανοητική εργασία. Αποτέλεσμα της εκμηχανισμένης παραγωγής ήταν η βιομηχανική επανάσταση. Τον όρο «βιομηχανική επανάσταση» τον καθιέρωσε ο Ένγκελς και περιέγραφε με αυτόν, την αντικατάσταση της μανιφακτούρας με το βιομηχανικό εργοστάσιο αλλά και τις συνακόλουθες αλλαγές στην κοινωνική διαστρωμάτωση.
Στις αρχές του 19ου αιώνα εμφανίστηκαν τα πρώτα μηχανικά σφυριά, οι πρέσες, οι μηχανές επεξεργασίας μετάλλων, όπως οι τόρνοι, οι φρέζες, τα τρυπάνια. Τα ξύλινα τμήματα των μηχανών αντικαταστάθηκαν με μεταλλικά, κάτι που έκανε τις μηχανές πιο στέρεες και πιο ανθεκτικές. Η βελτίωση των μέσων παραγωγής και η πλατιά χρήση των μετάλλων οδήγησε σταδιακά σε επανάσταση και τα μέσα μεταφοράς και επικοινωνίας. Εμφανίστηκαν σιδηρόδρομοι, ποταμόπλοια, υπερωκεάνια ατμόπλοια και ο τηλέγραφος. Η καπιταλιστική εκβιομηχάνιση ξεκίνησε κατά κανόνα με την ανάπτυξη των κλάδων ελαφριάς βιομηχανίας, δηλαδή εκείνων των κλάδων που παράγουν είδη κατανάλωσης. Η άνοδος όμως των βιομηχανιών που παρήγαγαν είδη κατανάλωσης απαιτούσε και την αντίστοιχη βελτίωση στην ανάπτυξη των κλάδων μέσων παραγωγής. Σταδιακά η βιομηχανία μέσων παραγωγής παίρνει δεσπόζουσα θέση. Οι χώρες που έγιναν οι πιο ισχυρές οικονομικές δυνάμεις κατά το 19ο αιώνα ήταν η Αγγλία, η Γαλλία, η Γερμανία και οι ΗΠΑ.
Η Αγγλία εκείνης της εποχής αποτελεί και το πρότυπο για τη νέα φάση του καπιταλισμού. Οι προϋποθέσεις για κάτι τέτοιο ήταν: η κατάργηση της δουλοπαροικίας νωρίτερα σε σχέση με άλλες χώρες ενοποιώντας γεωγραφικά και οικονομικά τον αγγλικό χώρο, η βίαιη απαλλοτρίωση της γης με τις περιφράξεις, η συσσώρευση χρηματικού κεφαλαίου λόγω του εκτεταμένου εμπορίου και η στυγνή εκμετάλλευση των αποικιών. Οι εφευρέσεις που έπαιξαν κυρίαρχο ρόλο στο σύστημα της παραγωγής ξεκίνησαν από τη βαμβακουργία. Στα 1738 κατασκευάστηκε μια κλωστική μηχανή που έκλωθε το νήμα χωρίς την ανθρώπινη παρέμβαση. Σιγά σιγά οι επιχειρήσεις που δημιουργούνταν απασχολούσαν εκατοντάδες εργατών. Η ατμομηχανή μπήκε σε ευρεία χρήση στις βιομηχανίες αποσυνδέοντας τη λειτουργία τους από τις υδατοπτώσεις και ο πληθυσμός των πόλεων αυξήθηκε αλματικά.
- Η υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο χρησιμοποιείται από το Μαρξ με διπλή έννοια. Με τη διοικητική, δηλαδή με βάση το γεγονός ότι η εργασία τελεί υπό τις διαταγές, τη διεύθυνση και τον έλεγχο του κεφαλαίου και με την έννοια ότι η διαδικασία της εργασίας προσιδιάζει στη φύση, στο χαρακτήρα και τη λογική του κεφαλαίου.
Στην περίοδο της ουσιαστικής υπαγωγής το βάρος πέφτει στη σχετική υπεραξία με την άνοδο της παραγωγικότητας, ενώ οι προηγούμενοι τρόποι παραγωγής έχουν συρρικνωθεί. Η δεύτερη περίοδος σηματοδοτείται χρονικά από την επικράτηση της μεγάλης εκμηχανισμένης παραγωγής.
- Όσον αφορά στους πολιτικούς παράγοντες δυο εξ’ αυτών είναι οι αστικοδημοκρατικές επαναστάσεις και τα αντιαποικιοκρατικά κινήματα. Τον καιρό του ΚΜ τρεις μεγάλες αστικές επαναστάσεις έχουν ήδη πραγματοποιηθεί: η αγγλική, η γαλλική και η αμερικανική ενάντια στην Αγγλία. Η θνήσκουσα φεουδαρχία άφηνε σταδιακά σε όλη την υφήλιο τη θέση της στον ορμητικό καπιταλισμό που σε πρώτη φάση έπαιζε προοδευτικό ρόλο στην εξέλιξη της ανθρωπότητας, αλλά στη συνέχεια γινόταν αντιδραστικός. Τη δεκαετία του 1820 ξέσπασαν οι πρώτες αντιαποικιοκρατικές εξεγέρσεις στην Ινδία ενάντια στους Άγγλους αποικιοκράτες, το ίδιο συνέβη στην Ινδονησία ενάντια στους Ολλανδούς. Επίσης στην Κίνα στα 1851-1864 σημειώθηκε η εξέγερση των Ταϊπίνγκ, μια εξέγερση που ήταν τόσο ενάντια στην ντόπια φεουδαρχία, όσο και ενάντια στην αποικιοκρατία.
- Μια εκ των σημαντικότερων παραμέτρων που εξετάζουμε, σχετίζεται με την κατάσταση της εργατικής τάξης στην ευρωπαϊκή επικράτεια. Στα 1834 τα παιδιά ηλικίας κάτω των 13 ετών αντιπροσωπεύουν το 13% των εργατών της αγγλικής βαμβακοβιομηχανίας, οι κανονισμοί λειτουργίας των εργοστασίων επιβάλλουν μια σκληρή πειθαρχία και οι παραβάτες τιμωρούνται με πρόστιμα, παρακράτηση μισθού, απολύσεις. Οι χώροι εργασίας είναι απερίγραπτα ανθυγιεινοί, η διάρκεια της ημέρας εξοντωτική και οι ασθένειες και τα εργατικά ατυχήματα αποδεκατίζουν τον εργατικό πληθυσμό. Το διαιτολόγιο των εργατών ήταν κυρίως χυλός και πατάτες. Στην Αγγλία ένας νόμος της Ελισάβετ που ίσχυε από τα τέλη του 16ουαιώνα επέτρεπε στο αφεντικό να παρατείνει την εργάσιμη ημέρα το χειμώνα με τεχνητό φωτισμό που έτσι έφτανε μέχρι και τις 16 ώρες, ενώ το 1830 η μέση εργάσιμη ημέρα στις ΗΠΑ ήταν 12,5 ώρες. Η νέα εργατική τάξη προήλθε από τους μισθωτούς της μανιφακτούρας, από τους απόκληρους αγρότες και από τους κατεστραμμένους εργαζόμενους των μεσαίων στρωμάτων. Στην Αγγλία το 1801 υπήρχαν 1,4 εκ. εργάτες, ενώ το 1831 έφτασαν περίπου τα 3 εκ. Στις ΗΠΑ ο πληθυσμός των πόλεων αποτελούσε το 1820 το 4,9%, ενώ το 1840 έφτασε το 8,5%. Το πέρασμα στην εκμηχανισμένη παραγωγή, η συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου που ευνοήθηκε από τη βιομηχανική επανάσταση, η όλο και μεγαλύτερη συγκέντρωση των εργατών σε εργοστασιακούς χώρους, οι άθλιες συνθήκες διαβίωσής τους, οι αυθόρμητοι στην αρχή αγώνες, δημιούργησαν τις συνθήκες για τη δημιουργία μιας εργατικής συνείδησης.
***
Αναφερθήκαμε λίγο παραπάνω στην κρίση του 1847. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι οι οικονομικές κρίσεις είναι καταλύτης για τις πολιτικές εξελίξεις και τη συνείδηση της εργατικής τάξης. Η πρώτη καπιταλιστική κρίση σημειώθηκε το 1817 κατά την οποία οι μισθοί μειώθηκαν στο μισό σε σχέση με το 1810. Η δεύτερη κρίση σημειώθηκε την περίοδο 1825-1833 και οι μισθοί επίσης μειώθηκαν κατά 50%. Η τρίτη κρίση ξεκίνησε από τις ΗΠΑ και σημειώθηκε στα 1836, ενώ η τέταρτη πραγματοποιείται στο διάστημα 1841-1851. Σε αυτή την τελευταία κρίση σημειώνουμε ενδεικτικά πως στο Παρίσι μεταξύ Μαρτίου και Ιουνίου το 1847 οι άνεργοι εργάτες έφτασαν το 56%. Στη συνέχεια ακολούθησαν και άλλες κρίσεις, αλλά στεκόμαστε σε αυτές που έγιναν πριν τη συγγραφή του ΚΜ. Ασφαλώς, οι κρίσεις δεν ήταν μόνο ένας καταλύτης για την κίνηση των μαζών, αλλά και για την ίδια τη σκέψη των κλασικών.Β. Ειδικά για την πορεία της ταξικής πάλης
Για την εξέλιξη του εργατικού κινήματος
Η εξέλιξη του εργατικού κινήματος προφανώς και δεν είχε ευθύγραμμη πορεία. Είχε σκαμπανεβάσματα, πισωγυρίσματα, στροφές, ήττες και νίκες.
Το πρώτο επαναστατικό-δημοκρατικό κόμμα που παρουσιάστηκε ήταν αυτό των «Ισοπεδωτών» το 1647-1648 στην αγγλική αστική επανάσταση. Μέσα σε αυτούς εμφανίστηκε μια πτέρυγα με κομμουνιστικό προσανατολισμό, οι αληθινοί «Ισοπεδωτές».
Το 1793 στη Γαλλία εμφανίστηκαν οι «Λυσσασμένοι» που αντιπροσώπευαν εκείνα τα στρώματα των «Αβράκωτων» των οποίων η κατάσταση δε βελτιώθηκε με τη γαλλική επανάσταση.
Γύρω από τον Μπαμπέφ σχηματίστηκε ένας πυρήνας με την ονομασία η «Συνωμοσία των Ίσων», το πρώτο κομμουνιστικό κόμμα με δράση, σύμφωνα με την εκτίμηση του Μαρξ.
Στη δεκαετία του 1760 ξεκίνησε το κίνημα που έμεινε γνωστό ως κίνημα των Λουδιτών. Το εν λόγω κίνημα έβλεπε ως εχθρό του τις μηχανές και όχι το κεφάλαιο και τους κεφαλαιοκράτες. Ως εκ τούτου η δράση του περιοριζόταν στο σπάσιμο των μηχανών. Οι καταστροφές που προκαλούνταν στην αγγλική βιομηχανία από τη δράση των Λουδιτών ήταν μεγάλη. Το κίνημα έφτασε στην κορύφωσή του την περίοδο 1811-1817. Η κατάσταση είχε πάρει τέτοιες διαστάσεις που η αγγλική κυβέρνηση έστειλε το στρατό προκειμένου να καταστείλει την ιδιόμορφη αυτή αντίδραση των εργατών. Μάλιστα ψηφίστηκε σχετικός νόμος που επέβαλλε την ποινή του θανάτου στους δολιοφθορείς. Αντίστοιχα κινήματα εμφανίστηκαν και στη Γαλλία και στις ΗΠΑ.
Το 1831 αποτέλεσε μια χρονιά σταθμό για το απεργιακό κίνημα στις αρχές του 19ου αιώνα. Συγκεκριμένα, μετά την πτώση του Ναπολέοντα Βοναπάρτη και την παλινόρθωση της μοναρχίας στη Γαλλία, το γαλλικό προλεταριάτο κράτησε επιθετική στάση απέναντι στο αστικό κράτος. Ήδη το μεγάλο κεφάλαιο είχε επικρατήσει και η εκβιομηχάνιση του δευτερογενούς τομέα επιταχύνθηκε. Στα 1828 εκδηλώθηκε οικονομική κρίση και τα εργατικά στρώματα βρίσκονταν σε οικτρή κατάσταση. Η Λυόν που ήταν ονομαστή για τα μεταξωτά και το βελούδο της ήταν μια εργατούπολη με 30.000 εργάτες που εργάζονταν μέχρι και 18 ώρες ημερησίως. Στις 21 Νοεμβρίου ξεκίνησε εργατική απεργία που μετατρέπεται σε γενική εξέγερση. Οι ένοπλοι εργάτες κατέλαβαν την πόλη με σύνθημα «Να ζήσουμε δουλεύοντας ή να πεθάνουμε πολεμώντας». Η εργατική εξέγερση κατεστάλη βίαια από το στρατό, αλλά ήταν η πρώτη φορά που με σαφήνεια ξεχώριζε το εργατικό από το αστικό κίνημα. Η εξέγερση της Λυόν ξεφεύγει από τις μέχρι τότε οικονομικές διεκδικήσεις και μια εργατική κινητοποίηση αποκτά για πρώτη φορά πολιτικό χαρακτήρα. Η εργατική τάξη προβάλλει ως ανεξάρτητη κοινωνική και πολιτική δύναμη. Μέχρι τότε ενώ το προλεταριάτο παίρνει μέρος στην ταξική πάλη, το κάνει υπό τη σκιά της αστικής τάξης. Από αυτή την άποψη η απεργία της Λυόν θεωρείται και είναι σταθμός στην ιστορία του εργατικού κινήματος.
Στα 1834 ιδρύθηκε από Γερμανούς η «Ένωση των Προγραμμένων» με χαρακτήρα μυστικής οργάνωσης (προγραμμένος χαρακτηρίζεται αυτός που διώκεται πολιτικά από τους αντιπάλους του ή καταδικάζεται ερήμην του). Έδρα των «Προγραμμένων» ήταν το Παρίσι και η οργάνωση ιδρύθηκε από μικροαστούς δημοκράτες διανοούμενους και καλφάδες της χειροτεχνίας, ενώ η καθοδήγηση της οργάνωσης πραγματοποιούνταν από διανοούμενους. Στα 1836 τα πιο ριζοσπαστικά στοιχεία της οργάνωσης έφυγαν και ίδρυσαν στο Παρίσι την «Ένωση των Δικαίων». Ένας εκ των ιδρυτών της οργάνωσης ήταν ο ράφτης Βάιτλινγκ. Η οργάνωση αυτή διαλύθηκε το 1840 ύστερα από την ήττα της εργατικής τάξης το 1839. Η «Ένωση των Δικαίων» αποτέλεσε τη μαγιά για τη δημιουργία της «Ένωσης των Κομμουνιστών». Το καλοκαίρι του 1847 έγινε το πρώτο συνέδριο της οργάνωσης. Το πρώτο άρθρο του ιδρυτικού κειμένου έγραφε πως «Σκοπός της Ένωσης είναι το γκρέμισμα της αστικής τάξης, η κυριαρχία του προλεταριάτου, η κατάργηση της παλιάς αστικής κοινωνίας που βασίζεται στις ταξικές αντιθέσεις και ή ίδρυση μιας καινούριας κοινωνίας χωρίς τάξεις και χωρίς ατομική ιδιοκτησία». Το Νοέμβριο-αρχές Δεκεμβρίου του ίδιου χρόνου έγινε το δεύτερο συνέδριο στο οποίο ανατέθηκε και η συγγραφή του ΚΜ στους Μ-Ε. Η «Ένωση των Κομμουνιστών» ήταν γερμανικό και διεθνές κόμμα συγχρόνως. Τα μέλη της ήταν Γερμανοί, Σκανδιναβοί, Ολλανδοί, Ούγγροι, Τσέχοι, Νοτιοσλάβοι, Ρώσοι και Αλσατοί. Στην ένωση μιλούσαν είκοσι διαφορετικές γλώσσες, με βασική τη γερμανική. Πυρήνας της οργάνωσης ήταν οι ράφτες και τα μέλη της ήταν σε μεγάλο βαθμό χειρώνακτες.
Όσον αφορά στην Αγγλία, οι οικονομικές διεκδικήσεις της εργατικής τάξης δεν είχαν πάντα ευτυχή κατάληξη. Όποτε πάλι υπήρχαν κάποιες κατακτήσεις, στη συνέχεια αυτές αναιρούνταν μέσω της θέσπισης σχετικών νόμων στο κοινοβούλιο. Οι αποτυχίες οδήγησαν σε μια επανεξέταση της τακτικής του εργατικού κινήματος. Έτσι το 1836 ιδρύθηκε ο «Σύνδεσμος Εργατών του Λονδίνου». Το 1838 οι ηγέτες του «Συνδέσμου» επεξεργάστηκαν το πρόγραμμα της οργάνωσης που έμεινε στην ιστορία με το όνομα «Χάρτα» εξ ου και το όνομα της οργάνωσης («Χαρτιστές»). Η «Χάρτα» περιελάμβανε τις εξής διεκδικήσεις: α) γενικό εκλογικό δικαίωμα για τους άντρες, β) βουλευτικές εκλογές κάθε χρόνο, γ) μυστική ψηφοφορία, δ) καθορισμός βουλευτικού μισθού κ.λπ. Εντός των «Χαρτιστών» διαμορφώθηκαν δυο βασικές τάσεις: μια επαναστατική και μια ρεφορμιστική. Επίσης διαμορφώθηκε ένα ρεύμα ενδιάμεσο των δυο πρώτων. Το 1841 έγιναν συγκεντρώσεις, συλλαλητήρια, απεργίες και συγκρούσεις με τα κρατικά όργανα καταστολής. Το 1842 το χαριστικό κίνημα έφτασε στο αποκορύφωμά του χάρη στην υπεροχή της επαναστατικής του τάσης, στη συνέχεια έφθινε και τη θέση των «Χαρτιστών» πήρε ο τρεϊντγιουνιονισμός.
Ο τρεϊντγιουνιονισμός είχε ως μια βασική του αρχή την απόρριψη της πολιτικής πάλης εκ μέρους των συνδικάτων και την ενασχόλησή τους στενά με οικονομικά αιτήματα. Για τους ηγέτες του τρεϊντγιουνιονισμού η πολιτική είναι αποκλειστικό ζήτημα για τους πολιτικούς και ο συνδικαλισμός πρέπει να περιορίζεται στο στόχο για βελτίωση της οικονομικής θέσης της εργατικής τάξης. Η ηγεσία των trade union καθιέρωσε υψηλές συνδρομές για το κάθε μέλος, έτσι που τελικά μεγάλο τμήμα των εργατών να μην μπορεί να παίρνει μέρος στις συνδικαλιστικές συλλογικότητες.
Οι κοινωνικές εξεγέρσεις
Τον Ιούλιο του 1830 ξεσπά λαϊκή εξέγερση στο Παρίσι. Αιτία είναι ο περιορισμός των αστικοδημοκρατικών δικαιωμάτων από την κυβέρνηση των ευγενών. Με τα σχετικά διατάγματα η βουλή διαλύθηκε, ο αριθμός των βουλευτών περιορίστηκε στο μισό, όλοι οι επιτηδευματίες και έμποροι διαγράφηκαν από τους εκλογικούς καταλόγους και το εκλογικό δικαίωμα περιορίστηκε μόνο στους μεγαλοκτηματίες. Επρόκειτο για μια απόπειρα πραξικοπήματος. Στην εξέγερση του 1830 κυριότερη δύναμη ήταν οι εργάτες και οι μικροβιοτέχνες. Όμως, στον αγώνα προσχώρησαν προοδευτικοί διανοούμενοι και φοιτητές. Στην επικράτεια του Παρισιού στήθηκαν οδοφράγματα και τελικά ο Κάρολος Ι΄ παραιτήθηκε από το θρόνο και κατέφυγε στην Αγγλία. Η εξουσία πλέον περνά από τους ευγενείς στην αστική τάξη και εγκαθίσταται πλέον καθεστώς αστικής μοναρχίας.
Χρονιά ορόσημο για την ταξική πάλη αποτέλεσε το 1848 κατά την οποία ξέσπασε σειρά επαναστάσεων στη Γαλλία, στα γερμανικά κράτη, στην αυτοκρατορία της Αυστρίας, στα ιταλικά κράτη, στην Ουγγαρία, στην Πολωνία. Κοινός παρανομαστής τους ήταν ο αστικοδημοκρατικός χαρακτήρας τους.
Στη Γαλλία στις αρχές του 1848 επικρατούσε καθεστώς συνταγματικής μοναρχίας και στην εξουσία βρίσκονταν οι μεγαλοτραπεζίτες. Οι αστοί που δεν ήταν στην εξουσία μίλαγαν για διαφθορά, το προλεταριάτο ζούσε σε άθλιες συνθήκες, ενώ η οικονομική κρίση του 1847, οι κακές σοδειές του 1845 και 1846 και η ασθένεια της πατάτας, έφεραν την κοινωνική κατάσταση σε οριακό σημείο. Έτσι φτάσαμε στην εξέγερση του Φεβρουαρίου της οποίας ψυχή ήταν το προλεταριάτο. Εντός τριών ημερών οι εργάτες κατόρθωσαν να ανατρέψουν την κυβέρνηση και να καταργήσουν τη μοναρχία έπειτα από σκληρές μάχες στα οδοφράγματα. Στις 25/2 σχηματίστηκε προσωρινή κυβέρνηση που αποτελούνταν από αστούς ρεπουμπλικάνους, μικροαστούς, σοσιαλιστές κ.ά. Η κυβέρνηση δεν ήταν τίποτα άλλο παρά ένας συμβιβασμός ανάμεσα σε διαφορετικές τάξεις που μοιράζονταν τους καρπούς της νίκης, σύμφωνα με παρατήρηση του Μαρξ. Στην πραγματικότητα η εξουσία ελεγχόταν από τους αστούς. Μέλος της κυβέρνησης ήταν και ο ουτοπικός Λουί Μπλαν, που ασκούσε επιρροή ανάμεσα στους εργάτες. Ο Μπλαν επιχείρησε να πείσει τους εργάτες ότι οι διαφορές ανάμεσα στο εργατικό και αστικό μπλοκ μπορούν να λυθούν με αμοιβαίες υποχωρήσεις και ότι η αντίθεσή τους είναι προϊόν παρεξήγησης. Η προσωρινή κυβέρνηση λαμβάνει μια σειρά αστικοδημοκρατικών μέτρων όπως το γενικό εκλογικό δικαίωμα, τη μείωση της εργάσιμης ημέρας από 12 σε 10 ώρες, τη δημιουργία των εθνικών συνεργείων όπου εργοδότης ήταν το κράτος. Ασφαλώς το κύριο αίτημα των προλεταρίων για κατάργηση της εκμετάλλευσης του ανθρώπου από άνθρωπο έμεινε εκτός συζήτησης.
Η ύπαρξη της προσωρινής κυβέρνησης δεν αποσόβησε τις εργατικές κινητοποιήσεις. Οι εργάτες άρχισαν να οργανώνονται σε λέσχες. Στην περιοχή του Παρισιού ήδη υπήρχαν 250 εργατικές λέσχες με την πιο σημαντική να είναι η λέσχη «Δημοκρατικός Σύνδεσμος» της οποίας ηγούνταν ο Μπλανκί. Στις 4/5 πραγματοποιήθηκαν εκλογές και κατά την εκλογή των εδρών η εργατική αντιπροσώπευση ήταν ισχνή. Αυτό επέφερε νέες εργατικές εξεγέρσεις που όμως πνίγηκαν στο αίμα από την πλευρά των αστών. Σκοτώθηκαν ή τραυματίστηκαν 15.000 εξεγερμένοι και πάνω από 25.οοο φυλακίστηκαν και χιλιάδες από αυτούς εξορίστηκαν. Το προλεταριάτο του Παρισιού είχε υποστεί μια σκληρή ήττα.
Την ίδια χρονιά σημειώνονται επαναστατικά γεγονότα στη Γερμανία όπου κεντρικό θέμα είναι η ενοποίηση του κατακερματισμένου γερμανικού χώρου που οφείλεται στη φεουδαρχική κοινωνική δομή. Επίσης στην Αυστρία η επανάσταση έχει στο επίκεντρό της την κατάργηση της πολιτικής κυριαρχίας των ευγενών και την ολοκλήρωση του καπιταλιστικού μετασχηματισμού. Στην Ιταλία, επίσης, η επανάσταση επιδίωκε τον αστικοδημοκρατικό μετασχηματισμό της κοινωνίας, την εξάλειψη του κατακερματισμού σε διάφορα κράτη και την απελευθέρωση του Βορρά από την Αυστρία.
***
Τελικά το ΚΜ γράφτηκε την εποχή που ως τρόπος διαχείρισης είχε καθιερωθεί ο φιλελευθερισμός, το προμονοπωλιακό στάδιο είχε αρχίσει να ξεθωριάζει, η εκμηχανισμένη παραγωγή είχε κυριαρχήσει, η ουσιαστική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο είχε επικρατήσει, μεγάλες αστικοδημοκρατικές επαναστάσεις είχαν λάβει χώρα, είχαν σημειωθεί εξεγέρσεις του προλεταριάτου, οι ισχυρότερες καπιταλιστικές χώρες ήταν και αποικιοκρατικές δυνάμεις, ενώ η κατάσταση της εργατικής τάξης ήταν άθλια από άποψη διαβίωσης, αμοιβών και δικαιωμάτων και το εργατικό κίνημα διένυε μια περίοδο ωριμότητας σε σχέση με αυτό που υπήρχε πριν.Γ. Η εξέλιξη της θεωρίας
Σε αυτό το σημείο απαιτείται μια στοιχειώδη διευκρίνιση για το τι είναι θεωρία. Με τη θεωρία μπορούμε και συλλαμβάνουμε τις νομοτέλειες που διέπουν ένα υπό εξέταση φαινόμενο. Δε στεκόμαστε απλώς στη θέασή του αλλά υπεισερχόμαστε στην ουσία του και κατανοούμε τη λειτουργία του. Όταν δε η θεωρία αγκαλιάζει τη φιλοσοφία, την κοινωνική και φυσική πραγματικότητα, τότε μετατρέπεται σε κοσμοθεωρία.
Μέσα στις νέες οικονομικές και κοινωνικές πραγματικότητες είναι φυσικό να γεννιούνται και νέες θεωρητικές αναζητήσεις που μπορεί να καταλήγουν σε θεωρίες. Αυτό συμβαίνει γιατί η δημιουργία νέων κοινωνικών τάξεων, η ποσοτική τους αύξηση και η ποιοτική τους ωρίμαση συνοδεύεται και από την προσπάθεια προάσπισης των ταξικών τους συμφερόντων. (Οι θεωρητικές απόπειρες ερμηνείας της πραγματικότητας μπορεί βεβαίως να εκφράζουν με λειψό ή και στρεβλό τρόπο αυτή την πραγματικότητα). Από την πλευρά του καπιταλισμού τέτοια ήταν η προσπάθεια του Σμιθ, του Μάλθους κ.ά.
Μια από τις πλέον χαρακτηριστικές προσπάθειες απολογητικής του καπιταλισμού αποτέλεσε ο ιερωμένος Τόμας Ρόμπερτ Μάλθους που κρίνοντας τους φτωχούς έλεγε πως πρέπει να «[…] αφήσουμε λοιπόν να επιβληθεί σε αυτό τον ένοχο άνθρωπο, η ποινή που τον καταδίκασε η φύση. Γιατί οι ενέργειές του δε συμμορφώθηκαν με τη φωνή της λογικής που του εκδηλώθηκε με σαφήνεια, και δεν μπορεί να κατηγορήσει κανέναν αν η δράση που επέλεξε οδήγησε σε θλιβερά αποτελέσματα […]». Στο γνωστό του έργο Δοκίμιο πάνω στη αρχή του πληθυσμού ο κατά τα άλλα φιλεύσπλαχνος χριστιανός έγραφε: «Ένας άνθρωπος που γεννιέται σε έναν κόσμο που ήδη κατέχεται από άλλους, αν δεν μπορεί να πάρει τίποτα από τους γονείς, που δικαιωματικά πρέπει να τους ζητήσει, κι αν η κοινωνία δεν έχει ανάγκη από την εργασία του, τότε δεν έχει κανένα δικαίωμα να ζητήσει έστω και την ελάχιστη τροφή, και στην πραγματικότητα σαν άτομο περισσεύει. Στο μεγάλο τραπέζι της φύσης δεν υπάρχει κάποιο πιάτο για αυτόν. Η δύση τον προστάζει να φύγει από τη μέση και θέτει ήδη σε κίνηση τους μηχανισμούς που μπορούν να επιβάλλουν τη θέλησή της, αν δεν προστρέξει στην ελεημοσύνη ορισμένων από τους καλεσμένους».
Από την πλευρά της εργατικής τάξης την πιο ολοκληρωμένη μορφή υπεράσπισης των συμφερόντων της, την συναντάμε στο θεωρητικό έργο των Μ-Ε και αργότερα του Λένιν. Το ΚΜ είναι μια από τις κορυφαίες θεωρητικές στιγμές της επαναστατικής θεωρίας αφού συστηματοποιεί τη μαρξική γνώση, καταγράφει την κοινωνική κατάσταση της εποχής του, ερμηνεύει και προβλέπει. Αλλά αν τα πράττει όλα αυτά τότε είναι ένα σύγγραμμα επιστημονικό, γιατί δε μένει στο φαινόμενο αλλά περνά στο Είναι.
Υπάρχουν θεωρητικά έργα στην ιστορία της ανθρωπότητας που αποτέλεσαν τομή για την ανθρώπινη σκέψη, δημιούργησαν νέο πλαίσιο σκέψης και αποτελούν σημεία αναφοράς. Τέτοια μπορούν να θεωρηθούν α) το αξιωματικό σύστημα της ευκλείδειας γεωμετρίας αφού θέτει μια μέθοδο έρευνας με τον ορισμό, το αξίωμα, το θεώρημα και την απόδειξη, β) το λογικό σύστημα του Αριστοτέλη που με τις αρχές της λογικής επηρέασε το σύνολο της επιστημονικής και φιλοσοφικής σκέψης, γ) η θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου που κατάφερε σημαντικό πλήγμα στις θρησκευτικές δοξασίες κ.λπ. Το ΚΜ είναι σίγουρα μέσα σε αυτά τα έργα που αποτελούν σημεία αναφοράς εν γένει για την ανθρώπινη σκέψη και ειδικότερα για την επαναστατική. Συχνά χαρακτηρίζεται ως η ληξιαρχική πράξη γέννησης του επιστημονικού κομμουνισμού. Ωστόσο, εωσότου να μορφοποιηθεί ο Μαρξισμός σε μια «τελική» φόρμα, υπήρξε μιαν ολόκληρη διαδρομή και στην ίδια τη σκέψη των κλασικών, αλλά και στη σκέψη όλων εκείνων που ασκούσαν κριτική στον καπιταλισμό πριν τους κλασικούς.
Οι πρώτες απόπειρες μιας προοδευτικής θεωρητικής αποτύπωσης που καταφερόταν ενάντια στην καπιταλιστική πραγματικότητα υπήρξαν ήδη από το 16ο αιώνα. Ο Ένγκελς στο έργο του Ουτοπικός και Επιστημονικός Σοσιαλισμός, διακρίνει τρία στάδια της ουτοπικής σκέψης:
[1] Στο 1ο στάδιο (16ος-17ος αιώνας) είναι ο Τόμας Μουρ και ο Τόμας Καμπανέλα.
Ο Μουρ συνέλαβε την ιδέα ενός νησιού στο οποίο δεν υπάρχουν κοινωνικές διαφορές και χρήμα. Στην κοινωνία του Μουρ η εργασία θα ήταν εξάωρη και δε θα υπήρχε εκμετάλλευση. Οι πολίτες εκλέγουν ελεύθερα τους εκπροσώπους τους και η θρησκεία αποτελεί πεδίο ανεκτικότητας και σεβασμού. Αυτό το ιδανικό νησί ονομάστηκε Ουτοπία εξ ου και ο τίτλος του ομώνυμου έργου του. Αυτή η ιδανική σοσιαλιστική κοινωνία είναι και μια κριτική της αγγλικής κοινωνίας της εποχής του Μουρ.
Ο Καμπανέλα επινόησε μια ιδεώδη κομμουνιστική κοινωνία στην οποία η ατομική ιδιοκτησία και η οικογένεια έχουν καταργηθεί, τα παιδιά ανατρέφονται από το κράτος, η εργασία αμείβεται και είναι για όλους υποχρεωτική, το ωράριο εργασίας φτάνει τις 4 ώρες. Στην κοινωνία αυτή δίνεται βάρος στην παιδεία, την ανάπτυξη της επιστήμης και στην επαγγελματική εκπαίδευση. Η κυβέρνηση βρίσκεται στα χέρια μιας ομάδας διανοουμένων-ιερέων.
[2] Στο 2ο στάδιο (18ος αιώνας) είναι οι Μορλύ και Μαμπλύ.
Ο Μαμπλύ θεωρούσε πως η ιδιωτική περιουσία είναι πηγή δυστυχίας. Υποστήριζε πως ο λαός δεν έχει φτάσει σε ένα κατάλληλο βαθμό συνειδητοποίησης της αρχής της ισότητας, παρά μόνο ζητά την ιδιοποίηση του πλούτου των ολίγων. Ο Μαμπλύ ήταν οπαδός ενός ασκητικού κομμουνισμού και δικαιώνει την επανάσταση όταν αυτή στρέφεται κατά της ασυδοσίας του δεσποτισμού και της επίσημης βίας.
Ο Μορλύ υποστήριξε την ιδέα μιας αταξικής κοινωνίας και θεωρούσε την ατομική ιδιοκτησία ως λογικό ατόπημα. Στην κοινωνία του προβλέπεται η εξασφάλιση του δικαιώματος της εργασίας για όλους.
[3] Στο 3ο στάδιο (18ος-19ος αιώνας) είναι οι τρεις μεγάλοι ουτοπικοί: Σαιν Σιμόν, Όουεν και Φουριέ. Αυτοί ήταν και οι άμεσοι πρόδρομοι των κλασικών.
Ο Σαιν Σιμόν εξυμνούσε την εργασία, τη δημιουργικότητα και απεχθανόταν τον παρασιτισμό. Όρισε ως εργαζόμενο αυτόν που παράγει ή προσπαθεί να προσφέρει κάτι υλικό στα μέλη της κοινωνίας. Παρά το γεγονός ότι εξυμνούσε την αστική κοινωνία ενάντια στη φεουδαρχία ή τους βιομήχανους ενάντια στους στρατάρχες, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι χωρίς τη χειραφέτηση των εργατών είναι αδύνατη η ύπαρξη μιας δίκαιης κοινωνίας.
Ο Όουεν ξεκινούσε από την ιδέα ότι ο άνθρωπος δε διαμορφώνει το χαρακτήρα του από μόνος του, αλλά από το κοινωνικό περιβάλλον. Επομένως για να είναι δίκαιοι οι άνθρωποι πρέπει να υπάρχουν μέσα σε ένα ανάλογο περιβάλλον. Κατανόησε πως η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων απελευθερώνει τον άνθρωπο από περιττές εργασίες. Μάλιστα, διαπίστωνε πως αν παρά την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων ο άνθρωπος ζει μέσα σε φτώχια και εξαθλίωση, τότε το σύστημα έχει ξεπεραστεί. Καταφερόταν ενάντια στην ατομική ιδιοκτησία, στον καταμερισμό της εργασίας, το πάθος για το κέρδος, στον ανταγωνισμό και στις κρίσεις υπερπαραγωγής.
Ο Φουριέ παρατήρησε ότι τα ιδιωτικά συμφέροντα συγκρούονται με το κοινό συμφέρον. Ως θεμελιακό δικαίωμα του ανθρώπου θεωρούσε την ελευθερία και μετά την εργασία. Επίσης, σημείωνε πως το δικαίωμα στην εργασία το στερούνται οι μισθωτοί εργάτες και ότι βρίσκονται σε έμμεση δουλεία, ενώ θεωρούσε ότι η καπιταλιστική παραγωγή βρίσκεται σε καθεστώς αναρχίας. Τόνιζε ότι ο φτωχός δεν μπορεί να βρει το δίκιο του στο υπάρχον κοινωνικό πλαίσιο και καταφερόταν με μανία ενάντια στο εμπόριο. Κινητήριος μοχλός της κοινωνίας του ήταν η αγροτική παραγωγή σε αντίθεση με τους Όουεν και Σαιν Σιμόν που έριχναν το βάρος στη βιομηχανία.
***
Πέραν των παραπάνω υπήρξαν και άλλοι ουτοπικοί με αναφορά στην κομμουνιστική κοινωνία:α) Ο Καμπέ με το σημαντικό του έργο Ταξίδι στην Ικαρία (1840), περιέγραφε μια κομμουνιστική κοινωνία που έγινε εφικτή αφού πρώτα υπήρξε νικηφόρα επανάσταση. Η κοινωνία του Καμπέ ήταν μια κοινωνία της πειθούς. Ο Καμπέ επιχείρησε να κάνει πραγματικότητα την κοινωνία του, οι οπαδοί του ίδρυσαν κοινότητες που προσπάθησαν να ανταποκρίνονται στο κοινωνικό τους όραμα. Τα πειράματα κράτησαν κάποια χρόνια και στο τέλος τερματίστηκαν.
β) Ο Ντεζαμί, ανέπτυξε τη θεωρία του υλισμού, αποδεχόταν την πάλη των τάξεων και θεωρούσε αναγκαία την επαναστατική ανατροπή του καπιταλισμού. Πίστευε όμως λανθασμένα πως υπάρχουν αμετακίνητοι νόμοι της λογικής και της ανθρώπινης φύσης και πως μέσω αυτών θα οδηγείτο η ανθρωπότητα στην αταξική κοινωνία.
γ) Ο Μπλανκί πέρασε 38 χρόνια στις φυλακές της Γαλλίας. Δεν πίστευε πως οι αστοί μέσα από το διάλογο και τα επιχειρήματα θα πεισθούν για το δίκιο του κομμουνιστικού οράματος καθώς και ότι για την κοινωνική ανατροπή χρειάζεται μια μικρή κλειστή ομάδα επαναστατών. Το λάθος του εντοπιζόταν στην πίστη του ότι η συνωμοτικότητα της επαναστατικής οργάνωσης θα ήταν αυτή που θα έδινε τη λύση και όχι η πλατιά ταξική πάλη.
δ) Ο Βάιτλινγκ με την εργασία του Εγγυήσεις για την αρμονία και την ελευθερία (1842) συνεισέφερε με αποφασιστικό τρόπο στην τεκμηρίωση της επαναστατικής θεωρίας της εργατικής τάξης. Ωστόσο, στην επανάσταση δεν κατανοούσε τον πρωτοπόρο ρόλο της εργατικής τάξης, αλλά έδινε βάρος στα λούμπεν στοιχεία. Υποστήριξε διάφορες ουτοπικές ιδέες όπως την κατάργηση του χρήματος.
***
Η προσφορά των ουτοπικών ήταν μεγάλη στην υπόθεση της κοινωνικής προόδου, αφού κατέγραφαν την κοινωνική αδικία. Ωστόσο, κατά τον Ένγκελς «στην ανώριμη κατάσταση της κεφαλαιοκρατική παραγωγής, στην ανώριμη κατάσταση των τάξεων, ανταποκρίνονται ανώριμες θεωρίες».Γιατί, όμως, οι ουτοπικές θεωρίες πήραν το συγκεκριμένο χαρακτηρισμό;
- Ενώ εντόπιζαν το πρόβλημα των ταξικών ανισοτήτων, δεν έθεταν με σαφήνεια τον τρόπο μέσω του οποίου αυτό θα καταργείτο.
- Δεν παρουσιάζονταν ως εκπρόσωποι της πιο καταπιεσμένης κοινωνικής τάξης αλλά και της τάξης που παρήγαγε τον πλούτο, δηλαδή της εργατικής, αλλά ως εκπρόσωποι όλης της ανθρωπότητας.
- Θεωρούσαν ότι με τη δύναμη της πειθούς θα μπορούσαν να πείσουν την εξουσία να αναδιοργανώσει την κοινωνία σε σοσιαλιστική βάση.
***
Παράλληλα με τις ουτοπικές ιδέες εμφανίστηκαν και ιδέες που ήταν ένα μίγμα μικροαστισμού, αναρχισμού και ρεφορμισμού. Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση ήταν αυτή του Προυντόν. Στα 1840 με το έργο του Τι είναι ιδιοκτησία;, ο Προυντόν έκανε αίσθηση. Το έργο αυτό έμεινε στην ιστορία από το απόφθεγμα σύμφωνα με το οποίο «Η ιδιοκτησία είναι κλοπή». Στα 1846, όμως, ανατρέπει την προηγούμενη θέση του και στο έργο τουΦιλοσοφία της Αθλιότητας καταλήγει πως η «Ιδιοκτησία είναι ελευθερία». Καταφέρθηκε με μένος κατά του κράτους, αν και δεν μπόρεσε να διακρίνει την ιστορική διάστασή του. Η πολεμική του πάντως εναντίον του κράτους, τον έχρισε ως τον πατέρα του αναρχισμού.Δ. Η διαδρομή του ΚΜ
Πριν οι Μ-Ε ξεκινήσουν τη συγγραφή του ΚΜ είχαν προηγηθεί μια σειρά άλλων κοινών και μη κοινών έργων.
Το πρώτο κοινό τους βιβλίο ήταν Η Αγία Οικογένεια που δημοσιεύτηκε το 1845. Σε αυτό το δοκίμιο διατύπωσαν βασικές θέσεις που αφορούν στην αντίληψη της ιστορίας: υποστήριξαν ότι η ιστορία είναι το προϊόν της δραστηριότητας του ανθρώπου προς επιδίωξη των στόχων του, πως βάση της ιστορίας είναι η υλική παραγωγή, πως η οικονομική δομή της κοινωνίας και το κράτος είναι στενά συνδεδεμένα και ότι το οικονομικό σύστημα καθορίζει τη φύση του κράτους ενώ το δεύτερο επενεργεί στο πρώτο και ότι αστική και εργατική τάξη είναι παράγωγα του καπιταλισμού αλλά σε μιαν αντιφατική ενότητα: η μεν πρώτη εκπροσωπεί το συντηρητικό, η μεν δεύτερη το προοδευτικό στοιχείο της κοινωνίας.
Δεύτερο πολύ σημαντικό έργο του Ένγκελς ήταν Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία που εκδόθηκε το 1845. Ο νεαρός Ένγκελς σε ηλικία μόλις 25 ετών εγκαταστάθηκε στην Αγγλία για να μελετήσει δια ζώσης την κατάσταση που βίωνε τότε η εργατική τάξη, μιας που η Αγγλία αποτελούσε το καπιταλιστικό πρότυπο της εποχής. Έτσι έκανε επιτόπια ιστορική, πολιτική, οικονομική και κοινωνική μελέτη αφήνοντάς μας ένα εξαιρετικό έργο. Στο εν λόγω βιβλίο διαπίστωσε: την ύπαρξη τακτικών οικονομικών κρίσεων στο καπιταλιστικό σύστημα, τη στυγνή εκμετάλλευση των εργατών και την προσπάθεια από την πλευρά τους να οργανώσουν τον αγώνα τους ενάντια σε αυτή την εκμετάλλευση, τη δημιουργία του εφεδρικού στρατού βιομηχανικών εργατών με τη μορφή των ανέργων, την ολοένα αυξανόμενη εκμετάλλευση της εργατικής τάξης, την εξέλιξη της βασικής αντίθεσης δηλαδή του γεγονότος ότι όλο και περισσότερο άνθρωποι εμπλέκονται στην παραγωγική διαδικασία αλλά όλο και λιγότεροι καρπώνονται τα αποτελέσματα της παραγωγής. Τα προβλήματα, διαπίστωσε ο Ένγκελς, δεν μπορούν να λυθούν παρά με την κομμουνιστική επανάσταση στην οποία ηγέτιδα δύναμη θα είναι το προλεταριάτο.
Τρίτο πολύ σημαντικό βιβλίο, κοινό και αυτό, ήταν Η Γερμανική Ιδεολογία. Οι Μ-Ε άρχισαν να εργάζονται πάνω σε αυτό το έργο από το φθινόπωρο του 1845 και εκκινούν για τη διατύπωση θεμελιωδών φιλοσοφικών αρχών από τους ανθρώπους, την ανθρώπινη δραστηριότητα και τις υλικές συνθήκες αυτής της δραστηριότητας. Σε αυτό το κείμενό τους εξέτασαν τις αναγκαίες προϋποθέσεις για τον κομμουνιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας ορίζοντας ως πρώτη τον υψηλό βαθμό ανάπτυξης της παραγωγής, στοιχείο ασυμβίβαστο με την ιδιωτική ιδιοκτησία και ως δεύτερη τη μαζική προλεταριοποίηση του πληθυσμού. Η επανάσταση κατά τους Μ-Ε δεν είναι αναγκαία απλώς και μόνο για την ανατροπή του παλιού εκμεταλλευτικού καθεστώτος, αλλά και για τη δημιουργία ενός νέου στο οποίο το άτομο θα αναπτυχθεί ολόπλευρα.
Άλλα έργα τους που προηγήθηκαν του ΚΜ ήταν Ο Σέλιγκ και η αποκάλυψη (Ένγκελς, 1842), το Κριτική της Θεωρίας του Κράτους του Χέγκελ (Μαρξ, 1843), Κριτική μελέτη πάνω στην Πολιτική Οικονομία (Ένγκελς, 1844), τα Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα (Μαρξ, 1844), οι Θέσεις για το Φόυερμπαχ (Ένγκελς, 1845).
***
Πριν τη συγγραφή του ΚΜ, ο Ένγκελς ανέλαβε να γράψει την Ομολογία Πίστης εξ ονόματος των «Δικαίων» του Παρισιού προς την «Ένωση των Κομμουνιστών». Έτσι τον Οκτώβριο του 1847 έγραψε ένα κείμενο αποτελούμενο από 25 ερωτήσεις και απαντήσεις. Ο Ένγκελς μάλιστα σε γράμμα του προς το Μαρξ παρατηρεί πως ο τίτλος Ομολογία Πίστης πρέπει να απαλειφθεί για να αποφευχθεί ο χαρακτήρας κατήχησης κι έτσι ο τίτλος του κειμένου μετατρέπεται σε Αρχές του Κομμουνισμού.Τα ερωτήματα που έθετε το εν λόγω βιβλίο ήταν θεμελιώδη και ήταν τα εξής: 1) Τι είναι κομμουνισμός, 2) Τι είναι προλεταριάτο, 3) Υπήρχαν πάντα προλετάριοι, 4) Πώς σχηματίστηκε το προλεταριάτο, 5) Κάτω από ποιους όρους πωλούν την εργασία τους οι προλετάριοι στους αστούς, 6) Ποιες εργαζόμενες τάξεις υπήρχαν πριν από τη βιομηχανική μεταβολή, 7) Σε τι διαφέρει το προλεταριάτο από τους δούλους, 8) Σε τι διαφέρει το προλεταριάτο από τους δουλοπάροικους, 9) Σε τι διαφέρει ο προλετάριος από τον τεχνίτη, 10) Σε τι διαφέρει το προλεταριάτο από τους εργάτες της χειροτεχνίας, 11) Ποια είναι τα πρώτα αποτελέσματα της βιομηχανικής μεταβολής και του χωρισμού της κοινωνίας σε αστούς και προλετάριους, 12) Τι άλλα αποτελέσματα έφερε η βιομηχανική μεταβολή, 13) Ποιο αποτέλεσμα φέρνουν αυτές οι εμπορικές κρίσεις που επαναλαμβάνονται τακτικά, 14) Πώς θα είναι το νέο κοινωνικό σύστημα, 15) Η ατομική ιδιοκτησία δεν μπορούσε να καταργηθεί στο παρελθόν, 16) Θα μπορέσει να καταργηθεί η ατομική ιδιοκτησία με ειρηνικά μέσα, 17) Μπορεί να καταργηθεί μονομιάς η ατομική ιδιοκτησία, 18) Τι φάσεις θα πάρει στην εξέλιξή της αυτή η επανάσταση, 19) Η επανάσταση αυτή μπορεί να γίνει σε μια μόνο χώρα, 20) Τι αποτέλεσμα θα φέρει η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας, 21) Τι θα γίνει η οικογένεια στην κομμουνιστική κοινωνία, 22) Τι θα κάνει η κομμουνιστική οργάνωση της κοινωνίας με τις εθνικότητες που υπάρχουν σήμερα, 23) Τι θα γίνει η θρησκεία στην κομμουνιστική κοινωνία, 24) Σε τι διαφέρουν οι κομμουνιστές από τους σοσιαλιστές, 25) Ποια θα είναι η στάση των κομμουνιστών απέναντι στα διάφορα πολιτικά κόμματα της εποχής μας.
Στο μεταξύ το Νοέμβριο του 1847 επρόκειτο να πραγματοποιηθεί το δεύτερο συνέδριο της «Ένωσης». Ενόψει του συνεδρίου οι δυο επαναστάτες ανέλαβαν να παρουσιάσουν τις θέσεις τους που εντός του συνεδρίου έγιναν ομόφωνα δεκτές. Το συνέδριο τούς ανέθεσε την επεξεργασία του Μανιφέστου. Η εντολή ήταν η δημοσίευση ενός ολοκληρωμένου θεωρητικού και πρακτικού κομματικού προγράμματος. Εν τέλει ο Μαρξ ολοκλήρωσε το ΚΜ στις αρχές του Φεβρουαρίου το 1848, ενώ ήταν μόλις 29 ετών. Το ΚΜ κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στη Γαλλία και στη Γερμανία την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1848 και αποτέλεσε το πρώτο κομμουνιστικό προγραμματικό ντοκουμέντο.
***
Είπαμε εισηγητικά πως δεν είναι σκοπός μας να παρουσιάσουμε εξ ολοκλήρου τη θεματολογία και τη διάρθρωση του ΚΜ, αλλά να επικεντρώσουμε σε συγκεκριμένα ζητήματα. Ας δούμε, όμως, έστω συνοπτικά τα περιεχόμενα του:Πρώτο μέρος: Αστοί & Προλετάριοι
- Η ιστορία της ανθρωπότητας περιγράφεται ως μια ιστορία ταξικών αντιθέσεων και ταξικής πάλης.
- Ειδικά στον καπιταλισμό σημειώνεται ο κατ’ αρχάς προοδευτικός ρόλος της αστικής τάξης (ατ), αλλά και ο πεπερασμένος επαναστατικός της ρόλος.
- Καταγράφεται η μεγαλοφυής σύλληψη της σύγκρουσης των παραγωγικών δυνάμεων με τις σχέσεις παραγωγής.
- Επισημαίνονται οι κρίσεις στον καπιταλισμό και ο τρόπος αντιμετώπισής τους.
- Εντοπίζεται το φαινόμενο της αποξένωσης του εργάτη από το παραγόμενο προϊόν. Παράλληλα περιγράφεται η εξαθλίωση της ετ.
- Λόγω της κατάστασής του το προλεταριάτο διεξάγει ταξική πάλη που ωστόσο περνά από φάσεις: Στην αρχή αγώνας είναι μεμονωμένος στο εργοστάσιο ή σε έναν ολόκληρο κλάδο κι ενίοτε ενάντια στις μηχανές. Η ανάπτυξη της βιομηχανίας συγκεντρώνει το προλεταριάτο. Ο συναγωνισμός των αστών αποσταθεροποιούν το μεροκάματο και η ταξική πάλη οξύνεται. Η όξυνση αυτή οδηγεί την οργάνωση της ετ σε πολιτικό κόμμα.
- Το προλεταριάτο είναι η μόνη τάξη που είναι αληθινά επαναστατική και η νίκη του είναι αναπόφευκτη.
- Αποκαλύπτεται η διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο κόμμα και στην τάξη.
- Θεμελιώνεται ο πρωτοποριακός ρόλος του κομμουνιστικού κόμματος.
- Συμπυκνώνεται η κομμουνιστική θεωρία στη φράση «κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας».
- Γίνεται αναφορά σε θεμελιακές κατηγορίες και ζητήματα: οικογένεια, έθνος, πατρίδα, θρησκεία.
- Προτείνονται δέκα μέτρα (για τις πιο προηγμένες χώρες) όταν το προλεταριάτο κυριαρχήσει πολιτικά, με τα οποία θα οικοδομηθεί η νέα κοινωνία.
- Στόχος θα είναι η εξάλειψη των ταξικών διαφορών και η απώλεια της σημασίας του κράτους.
Διακρίνονται τα εξής είδη σοσιαλισμού:
- Αντιδραστικός (φεουδαρχικός, μικροαστικός, «αληθινός» ή γερμανικός).
- Συντηρητικός ή αστικός.
- Κριτικός-ουτοπικός.
- Γαλλία
- Ελβετία
- Πολωνία
- Γερμανία
- Γενικό απόφθεγμα
Ε. Το ΚΜ και ορισμένα ζητήματα τακτικής και στρατηγικής
- Πώς χρησιμοποιούμε σήμερα τις έννοιες της τακτικής και της στρατηγικής;
- Υπάρχουν οι έννοιες της τακτικής και της στρατηγικής στους Μαρξ και Ένγκελς;
- Πώς αντιμετωπίζουν τις έννοιες του έθνους και της πατρίδας στο ΚΜ; (σελ. 69 και 79-80)
- Τι ακριβώς εννοούν οι κλασικοί στο ΚΜ όταν αναφέρονται σε αλληλεξάρτηση των εθνών; (σελ. 58)
- Πώς χρησιμοποιούν την έννοια της διαρκούς επανάστασης; (σελ. 100)
- Πώς έβλεπαν το ζήτημα των κοινωνικών και πολιτικών συμμαχιών; (σελ. 99-100)
- Πώς τοποθετείται ο Ένγκελς στον πρόλογο του 1882 του ΚΜ για τη σχέση επανάστασης και οικονομικού επιπέδου μιας χώρας; (σελ. 45)
Επίλογος
Σήμερα, σύμφωνα με τα στοιχεία της υπεράνω πάσης υποψίας Credit Suisse, οι περιουσίες των ευρωπαίων εκατομμυριούχων, που ξεπερνούν τα 17 τρις ευρώ, φθάνουν για να υπερκαλυφθούν τα χρέη και των 28 χωρών-μελών της ΕΕ, ενώ 85 άνθρωποι του πλανήτη διαθέτουν περιουσία, όση ο μισός πληθυσμός του πλανήτη. Σήμερα, η ελληνική εργατική τάξη και τα λαϊκά στρώματα, με τα μνημόνια, τη δανειακή σύμβαση και όλο το νομικό και πολιτικό πλαίσιο που έχει επιβληθεί, ζουν μέσα σε μια άνευ προηγουμένου κατάσταση. Ανθρώπινες ζωές και δικαιώματα συντρίβονται στις μυλόπετρες του γερμανικού ιμπεριαλισμού και των εγχώριων αστών. Σήμερα, καλούμαστε να είμαστε συνεπείς σε μια σειρά σύνθετων καθηκόντων. Να αντισταθούμε, να αποκαλύψουμε την ουσία της εφαρμοζόμενης πολιτικής, να καταθέσουμε μια πειστική και ριζοσπαστική πολιτική και οικονομική πρόταση.
Όσοι οραματίζονται μια νέα κοινωνία που θα βάλει τις βάσεις για την κατάργηση της εκμετάλλευσης, που θα έχει στο κέντρο της τον άνθρωπο κι όχι το κέρδος, που θα πολεμήσει την αδικία, τη φτώχια, την πείνα και την εξαθλίωση, πρέπει να αγωνίζεται, να απεργεί, να οργανώνεται, να μεταδίδει την επαναστατική του φλόγα στους γύρω του, να μην ανέχεται την αδικία αλλά και να διαβάζει διαρκώς και σε βάθος. Και σίγουρα μέσα στα αναγνώσματά του ξεχωριστή θέση πρέπει να έχει το ΚΜ.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
| ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ | ΤΙΤΛΟΣ | ΕΚΔΟΣΕΙΣ | |
| Μαρξ-Ένγκελς | Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο | Αλφειός (μετάφραση Γ. Κορδάτος) | |
| Ένγκελς | Οι αρχές του κομμουνισμού | Αναγνωστίδης | |
| Β. Σαζόνοφ | Για το «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» των Μαρξ Ένγκελς | Σύγχρονη Εποχή | |
| Ένγκελς | Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία, τ. Α΄& Β΄ | Μπάυρον | |
| Ν. Ψυρούκης | Οι ταξικοί αγώνες στην εποχή του καπιταλισμού, τ.1 | Επικαιρότητα | |
| Μ. Μπο | Η ιστορία του καπιταλισμού | Μαλλιάρης-Παιδεία | |
| Τ. Άστον | Η βιομηχανική επανάσταση | Τόπος | |
| Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ | Παγκόσμια ιστορία τ. ΣΤ1 & ΣΤ2 | Μέλισσα | |
| Ο. Χούαρ | Για την πολιτική οργάνωση τωνκομμουνιστών στην ιστορία | Κομμουνιστική Επιθεώρηση, τ. 3,4,5 & 6, 2001 και τ. 1, 2002 | |
| Γ. Ρούσης | Ο Μαρξ γεννήθηκε νωρίς | Γκοβόστη | |
(*) Διάλεξη για το Κομμουνιστικό Μανιφέστο που έγινε στον Όμιλο Μαρξιστικών Ερευνών
http://ergatikosagwnas.gr/EA/index.php/2012-02-04-20-06-29/1673-2014-03-17-14-51-05
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου